Γυμνασιάρχης στην Καλαμάτα ο Βασίλειος Πατριαρχέας δημοσίευσε το 1971 έναν σημαντικό χειρόγραφο κώδικα με 41 ποιήματα της περιόδου που εκτείνεται από τα προεπαναστατικά χρόνια έως το 1827. Ο κώδικας είχε μικρό σχήμα (14 x 10 cm) και
έμοιαζε με έναν άλλον παρόμοιο χειρόγραφο κώδικα (Γαϊτανάρου) που περιείχε, μεταξύ άλλων, αρκετά ποιήματα του Μανιάτη στιχουργού Νικήτα Νηφάκη τα οποία δημοσίευσε
το 1964 ο ακαδημαϊκός Σωκρ. Κουγέας. Δυστυχώς, όλα τα ποιήματα του κώδικα Πατριαρχέα, εκτός από δύο, είναι ανυπόγραφα. Μερικά είναι συνθέσεις γνωστών Ελλήνων, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής. Τα περισσότερα, όμως είναι συνθέσεις άγνωστων στιχουργών.
Τα ποιήματα παρατίθενται κατά χρονολογική ακολουθία. Όλα τα ποιήματα είναι διεγερτικά και προτρέπουν τους Έλληνες να ξεσηκωθούν για να αποτινάξουν το ζυγό της Οθωμανικής τυραννίας. Είναι άξιον προσοχής, ότι τέτοιες συνθέσεις έφθαναν προεπαναστατικά στην περιοχή της Καλαμάτας και της Β.Δ. Μάνης και κάποιος ή κάποιοι κατόρθωσαν να τα συλλέξουν με επιμέλεια.
Στο παρόν σημείωμα, θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε ορισμένα από αυτά τα ποιήματα (αρ. 33, 34, 35, 36, 37 και 41) τα οποία περιγράφουν τα γεγονότα που ακολούθησαν την εισβολή του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο έως την καταστροφή του στόλου του στο Ναβαρίνο το 1827. Από το ύφος, την τεχνοτροπία, αλλά και από τα συμφραζόμενα, είναι φανερό ότι τα ποιήματα αυτά είναι έργα του ίδιου συνθέτη. Μετά από προσεκτική ανάλυση μπορούμε να βγάλουμε σημαντικά συμπεράσματα για τα πρόσωπα και τα γεγονότα που έλαβαν χώρα αυτή την εποχή στη συγκεκριμένη περιοχή. Συγκρίνοντας τα εν λόγω στιχουργήματα με άλλα που γνωρίζουμε τον συνθέτη, μπορούμε να προσεγγίσουμε με αρκετή ακρίβεια το άτομο που τα συνέθεσε.
Στο παρόν σημείωμα, θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε ορισμένα από αυτά τα ποιήματα (αρ. 33, 34, 35, 36, 37 και 41) τα οποία περιγράφουν τα γεγονότα που ακολούθησαν την εισβολή του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο έως την καταστροφή του στόλου του στο Ναβαρίνο το 1827. Από το ύφος, την τεχνοτροπία, αλλά και από τα συμφραζόμενα, είναι φανερό ότι τα ποιήματα αυτά είναι έργα του ίδιου συνθέτη. Μετά από προσεκτική ανάλυση μπορούμε να βγάλουμε σημαντικά συμπεράσματα για τα πρόσωπα και τα γεγονότα που έλαβαν χώρα αυτή την εποχή στη συγκεκριμένη περιοχή. Συγκρίνοντας τα εν λόγω στιχουργήματα με άλλα που γνωρίζουμε τον συνθέτη, μπορούμε να προσεγγίσουμε με αρκετή ακρίβεια το άτομο που τα συνέθεσε.
Στα εν λόγω ποιήματα περιγράφονται με λεπτομέρειες, η απόβαση του Ιμπραήμ, η αντίσταση των Ελλήνων στο Νιόκαστρο, ο θανάσιμος τραυματισμός του Ιωάννη Μαυρομιχάλη (γιου του Πετρόμπεη), ο σοβαρός τραυματισμός του Γιάννη Ροδίτη Μαυρομιχάλη (αδελφού του Πετρόμπεη), η μάχη στο Μανιάκι, η καταστροφή και το κάψιμο της Καλαμάτας στις 28 Μαΐου του 1825 και η καταστροφή του στόλου του Ιμπραήμ στο Ναβαρίνο. Προκαλεί έκπληξη ότι δεν αναφέρεται τίποτα για τη μάχη της Βέργας, το 1826, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο στιχουργός δεν πρέπει να ήταν στην περιοχή αυτή την περίοδο.
Από τις πληροφορίες που μας παρέχουν τα ποιήματα μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα με τα χαρακτηριστικά του μυστηριώδους ποιητή. Από τις εκφράσεις που χρησιμοποιεί αναδύεται μια προσωπικότητα σπάνιας μόρφωσης για την εποχή και τη συγκεκριμένη περιοχή. Έχει την ευχέρεια έμμετρης έκφρασης σκέψεων και πλούσιων συναισθημάτων, χρησιμοποιώντας λόγιες αλλά και δημώδεις εκφράσεις. Είναι εμφανές ότι έχει σχέση με τη θρησκευτική παράδοση, αλλά ταυτόχρονα διαφαίνεται και μια Φαναριώτικη επίδραση και είναι βαθύς γνώστης της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας.
Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία διαμορφώνουν χωρίς αμφιβολία την καθαρή εικόνα του Νικήτα Νηφάκη, ο οποίος δεν πέθανε το 1818 (όπως λαθεμένα πιστεύεται), αλλά το έτος αυτό μετακόμισε από το χωριό του στην Καλαμάτα, μετά από πρόσκληση του γιατρού Αναστάσιου Κορνήλιου, για να βοηθήσει με την εμπειρία και τις γνώσεις του στην προετοιμασία της εξέγερσης που προετοίμαζε μεθοδικά η Φιλική Εταιρεία.
Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται με μία απλή σύγκριση των εν λόγω στιχουργημάτων με γνωστά ποιήματα του Νηφάκη. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί ή σύγκριση δύο ποιημάτων αφιερωμένων το πρώτο στην πυρπόληση της Σμύρνης από τους γενίτσαρους, το 1797 (γνωστό έργο του Νηφάκη) και το δεύτερο στο κάψιμο της Καλαμάτας το 1825 (ανώνυμο στον παρόντα κώδικα). Τα ποιήματα, παρότι έχουν γραφεί με διαφορά 28 ετών, έχουν την ίδια δομή, το ίδιο ύφος, παρόμοια τεχνοτροπία και σε ορισμένα σημεία ίδιες λέξεις και εκφράσεις.
Ένα σημείο που φαίνεται εκ πρώτης όψεως να μην συμφωνεί με την όλη εικόνα, είναι η υπερβολική εξύμνηση του Πετρόμπεη και της οικογένειάς του στα εν λόγω στιχουργήματα, ενώ είναι γνωστή η σφοδρή κριτική του Νηφάκη ενάντια στον τρόπο ζωής των κατοίκων της Μέσα Μάνης, συμπεριλαμβανομένων και των Μαυρομιχαλαίων, σε παλιά στιχουργήματά του (πριν το 1810). Η κριτική αυτή είχε επιφέρει την οργή πολλών κατοίκων της Μέσα Μάνης εναντίον του και (παρότι άδικη, κατά τη γνώμη μου) συνεχίζει να υφίσταται έως και σήμερα.
Ο λόγος της υπερβολικής εξύμνησης του Πετρόμπεη έχει τη βάση του στο γεγονός ότι ο Νηφάκης (όπως και κάθε σκεπτόμενο άτομο) δεν μπορούσε να φανταστεί ποτέ ότι η εξέγερση των Ελλήνων μπορούσε να έχει αίσιο αποτέλεσμα χωρίς την ύπαρξη στιβαρής διοίκησης και ενός επιβλητικού αρχηγού. Ο Πετρόμπεης φάνταζε αυτή την περίοδο ως ο μοναδικός ικανός να παίξει αυτόν τον ρόλο. Η πεποίθησή του αυτή θα πρέπει να πήγαζε και από τη μακρά θητεία του δίπλα στο επιβλητικό Αλεξ. Υψηλάντη (παππού του μετέπειτα αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας) στο Βουκουρέστι. Την ίδια σθεναρή υποστήριξη είχε προσφέρει προηγουμένως για τους ίδιους λόγους και στον πρώην μπέη της Μάνης Τζανέτο Γρηγοράκη, ο οποίος είχε πια πεθάνει από καιρό.
Το γεγονός ότι ο Νηφάκης ήταν εν ζωή το 1821, βοηθάει στη διαλεύκανση ενός άλλου σημείου το οποίο έχει εγείρει πολλές συζητήσεις κατά το παρελθόν και έχει σχέση με το ποιος είναι ο συντάκτης της διακήρυξης προς τις Ευρωπαϊκές αυλές την 23η Μαρτίου του 1821. Πολλοί σοβαροί μελετητές, βασισμένοι στο γεγονός ότι δεν υπήρχε κάποιο άτομο ικανό να συντάξει ένα κείμενο τόσο υψηλού λογοτεχνικού και διανοητικού περιεχομένου, υποστήριξαν ότι το κείμενο αυτό συντάχθηκε μακριά από την Καλαμάτα και μεταφέρθηκε έτοιμο. Η παρουσία του Νηφάκη στην Καλαμάτα αναιρεί αυτές τις σκέψεις και υποδηλώνει ότι αυτός ήταν ο συντάκτης του πρώτου επίσημου εγγράφου της νεοελληνικής πολιτείας. Από την έδρα της Φιλικής Εταιρείας θα είχαν έλθει φυσικά προτροπές και οδηγίες για τη σύνταξη τέτοιων προκηρύξεων προς το εξωτερικό, αλλά η σύνταξη είναι εμφανές ότι έγινε επιτόπου.
Από τις πληροφορίες που μας παρέχουν τα ποιήματα μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα με τα χαρακτηριστικά του μυστηριώδους ποιητή. Από τις εκφράσεις που χρησιμοποιεί αναδύεται μια προσωπικότητα σπάνιας μόρφωσης για την εποχή και τη συγκεκριμένη περιοχή. Έχει την ευχέρεια έμμετρης έκφρασης σκέψεων και πλούσιων συναισθημάτων, χρησιμοποιώντας λόγιες αλλά και δημώδεις εκφράσεις. Είναι εμφανές ότι έχει σχέση με τη θρησκευτική παράδοση, αλλά ταυτόχρονα διαφαίνεται και μια Φαναριώτικη επίδραση και είναι βαθύς γνώστης της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας.
Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία διαμορφώνουν χωρίς αμφιβολία την καθαρή εικόνα του Νικήτα Νηφάκη, ο οποίος δεν πέθανε το 1818 (όπως λαθεμένα πιστεύεται), αλλά το έτος αυτό μετακόμισε από το χωριό του στην Καλαμάτα, μετά από πρόσκληση του γιατρού Αναστάσιου Κορνήλιου, για να βοηθήσει με την εμπειρία και τις γνώσεις του στην προετοιμασία της εξέγερσης που προετοίμαζε μεθοδικά η Φιλική Εταιρεία.
Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται με μία απλή σύγκριση των εν λόγω στιχουργημάτων με γνωστά ποιήματα του Νηφάκη. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί ή σύγκριση δύο ποιημάτων αφιερωμένων το πρώτο στην πυρπόληση της Σμύρνης από τους γενίτσαρους, το 1797 (γνωστό έργο του Νηφάκη) και το δεύτερο στο κάψιμο της Καλαμάτας το 1825 (ανώνυμο στον παρόντα κώδικα). Τα ποιήματα, παρότι έχουν γραφεί με διαφορά 28 ετών, έχουν την ίδια δομή, το ίδιο ύφος, παρόμοια τεχνοτροπία και σε ορισμένα σημεία ίδιες λέξεις και εκφράσεις.
Ένα σημείο που φαίνεται εκ πρώτης όψεως να μην συμφωνεί με την όλη εικόνα, είναι η υπερβολική εξύμνηση του Πετρόμπεη και της οικογένειάς του στα εν λόγω στιχουργήματα, ενώ είναι γνωστή η σφοδρή κριτική του Νηφάκη ενάντια στον τρόπο ζωής των κατοίκων της Μέσα Μάνης, συμπεριλαμβανομένων και των Μαυρομιχαλαίων, σε παλιά στιχουργήματά του (πριν το 1810). Η κριτική αυτή είχε επιφέρει την οργή πολλών κατοίκων της Μέσα Μάνης εναντίον του και (παρότι άδικη, κατά τη γνώμη μου) συνεχίζει να υφίσταται έως και σήμερα.
Ο λόγος της υπερβολικής εξύμνησης του Πετρόμπεη έχει τη βάση του στο γεγονός ότι ο Νηφάκης (όπως και κάθε σκεπτόμενο άτομο) δεν μπορούσε να φανταστεί ποτέ ότι η εξέγερση των Ελλήνων μπορούσε να έχει αίσιο αποτέλεσμα χωρίς την ύπαρξη στιβαρής διοίκησης και ενός επιβλητικού αρχηγού. Ο Πετρόμπεης φάνταζε αυτή την περίοδο ως ο μοναδικός ικανός να παίξει αυτόν τον ρόλο. Η πεποίθησή του αυτή θα πρέπει να πήγαζε και από τη μακρά θητεία του δίπλα στο επιβλητικό Αλεξ. Υψηλάντη (παππού του μετέπειτα αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας) στο Βουκουρέστι. Την ίδια σθεναρή υποστήριξη είχε προσφέρει προηγουμένως για τους ίδιους λόγους και στον πρώην μπέη της Μάνης Τζανέτο Γρηγοράκη, ο οποίος είχε πια πεθάνει από καιρό.
Το γεγονός ότι ο Νηφάκης ήταν εν ζωή το 1821, βοηθάει στη διαλεύκανση ενός άλλου σημείου το οποίο έχει εγείρει πολλές συζητήσεις κατά το παρελθόν και έχει σχέση με το ποιος είναι ο συντάκτης της διακήρυξης προς τις Ευρωπαϊκές αυλές την 23η Μαρτίου του 1821. Πολλοί σοβαροί μελετητές, βασισμένοι στο γεγονός ότι δεν υπήρχε κάποιο άτομο ικανό να συντάξει ένα κείμενο τόσο υψηλού λογοτεχνικού και διανοητικού περιεχομένου, υποστήριξαν ότι το κείμενο αυτό συντάχθηκε μακριά από την Καλαμάτα και μεταφέρθηκε έτοιμο. Η παρουσία του Νηφάκη στην Καλαμάτα αναιρεί αυτές τις σκέψεις και υποδηλώνει ότι αυτός ήταν ο συντάκτης του πρώτου επίσημου εγγράφου της νεοελληνικής πολιτείας. Από την έδρα της Φιλικής Εταιρείας θα είχαν έλθει φυσικά προτροπές και οδηγίες για τη σύνταξη τέτοιων προκηρύξεων προς το εξωτερικό, αλλά η σύνταξη είναι εμφανές ότι έγινε επιτόπου.
Κλείνοντας το σημείωμα αυτό θα ήθελα να επισημάνω ότι οι πληροφορίες που γνωρίζουμε για τη ζωή και τη δράση του Νικήτα Νηφάκη αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Ο Νηφάκης δεν πρέπει να κριθεί μόνο ως ποιητής και λογοτέχνης αλλά ως ο μοναδικός εκπρόσωπος του διαφωτισμού στην περιοχή. Ταυτόχρονα, όλη του η δράση ήταν εστιασμένη στην εθνική υπόθεση της απελευθέρωσης των Ελλήνων. Δυστυχώς, το έργο του είτε παραμένει άγνωστο, είτε έχει διαστρεβλωθεί και εμφανίζεται με αρνητικό πρόσημο. Ειδικότερα οι κάτοικοι της Μάνης και της Καλαμάτας, όπου κυρίως έζησε και έδρασε ο Νηφάκης, θα πρέπει να αποκαταστήσουν τη μνήμη του και να τον τοποθετήσουν στο επίπεδο που πραγματικά του αξίζει.
Δημήτριος Γαλάρης
dgalaris@uoi.gr
17 Μαρτίου 2016
dgalaris@uoi.gr
17 Μαρτίου 2016
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου