Η έκφραση «τα μπάνια του λαού» είναι... εφεύρεση του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Νωρίτερα ξέρουμε ότι υπήρχαν τα Φάληρα της καλούμενης «μπελ επόκ», τα περίφημα «μπεν μιξ» (μεικτά ανδρών και γυναικών) του μεσοπολέμου. Αλλά και στις αρχές του αιώνα, όταν η κολύμβηση στις παραλίες προκαλούσε το δημόσιο αίσθημα των πουριτανών.
Πιο πριν, όμως;
Λίγες οι πληροφορίες που υπάρχουν και διάσπαρτες. Ανάμεσα σ' αυτές, ίσως η εντυπωσιακότερη, είναι η απόπειρα της δεκαετίας του 1880 να γίνει η πρωτεύουσα... παραθαλάσσια!
Αφού η Αθήνα δεν είχε θάλασσα, ας μεταφέρουμε τη θάλασσα στην Αθήνα! Κάπως έτσι σκέφτηκε ένας δαιμόνιος νεοέλληνας στα τέλη του 19ου αιώνα. Σκοπός του, να δροσίσει τους κάθιδρους κάτοικους της πανβρώμικης πρωτεύουσας τους καλοκαιρινούς μήνες.
Τότε, χρειάζονταν να ξοδέψουν χρόνο και χρήμα για ν απολαύσουν τις δυσπρόσιτες παραλίες της Αττικής. Ακόμη και το Φάληρο, παρά τη λειτουργία του σιδηροδρόμου από τη δεκαετία του 1870 και του τροχιόδρομου, φάνταζε μακρινό και ήταν προσιτό μόνο για τους προνομιούχους
Στον Νέο Κόσμο
Ο πολυμήχανος Α. Δαμασκηνός αποφάσισε να μεταφέρει το 1880 «θάλασσα» στο Δουργούτι (σήμερα Νέος Κόσμος) «παρά τις όχθες του Ιλισού στα πρόθυρα της πόλεως». Κατασκεύασε εκεί τεράστιες δεξαμενές και δύο υπερμεγέθεις πισίνες, όπως θα τις λέγαμε σήμερα.
Εγκατέστησε αντλιοστάσιο στις ακτές του Φαλήρου και με σωληνωτούς αγωγούς, κατά μήκος της παλιάς φαληρικής οδού (συμπίπτει με την κατοπινή Λ. Συγγρού), διοχέτευε θαλάσσιο νερό στις εγκαταστάσεις του.
Γύρω από τις δεξαμενές - πισίνες ορθώθηκαν «ευρύχωρα και ευάερα ξύλινα δωμάτια, έκαστον των οποίων φέρει μικράν ξύλινην κλίμακα», για να μπαίνουν και να βγαίνουν στο νερό οι λουόμενοι. Τα πάντα ήταν τοποθετημένα με τρόπο «ώστε ουδείς είναι δυνατόν να οραθή έξωθεν».
Μεγάλη καινοτομία ήταν το ντους «δια τους άνδρας και γυναίκας, περιχύνον δια καταρράκτου δρόσου επί του σώματος, ως κολυμβήθρα του Σιλωάμ»! Στους άνδρες λουόμενους προσφέρονταν όλα τα απαραίτητα: Μαγιό (περισκελίδα), μπουρνούζι (ποδήρης εσθής), πετσέτα (χειρόμακτρον). Τα πάντα «καλώς πλυμένα, αμεταχείριστα και καλώς διπλωμένα».
Για τις γυναίκες, που έφερναν μαζί τους «τα προς λούσιν αναγκαία ενδύματα», υπήρχαν πιο ευρύχωρες καμπίνες, με νιπτήρα και καθρέφτη. Αλλά και μεγάλη αίθουσα για ανάπαυση, όπου προσφέρονταν διάφορες υπηρεσίες. Μέχρι τότε, οι σχετικά προσιτές παραλίες στους Αθηναίους ήταν το Παλιό και το Νέο Φάληρο.
Ταξίδι ολόκληρο χρειαζόταν κι έτσι αναμενόταν να πετύχουν και ν αφήσουν εποχή τα θαλάσσια λουτρά του Δαμασκηνού.
Μέχρι και την έδρα του στο Πολυτεχνείο εγκατέλειψε ο δημιουργός τους, για ν αφοσιωθεί
στο έργο του!Παραδόξως, η προσέλευση ήταν μικρή.
Η απροθυμία αποδόθηκε στην απόσταση από το κέντρο της πρωτεύουσας (!) και λίγο αργότερα (ίσως το 1887) η επιχείρηση μεταφέρθηκε πιο κοντά στους Στύλους
του Ολυμπίου Διός (στη βορειανατολική γωνία).
Αλλά και στη νέα θέση δεν πρόκοψε
Η αποτυχία
Ο Κ. Μπίρης («Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα»), γράφει ότι «ελάχιστοι έγιναν πελάται της και αυτούς τους διεξεδίκουν ήδη ο ατμοτροχιόδρομος (εννοεί το γνωστό «κωλοσούρτη»), αφότου έκαμε παρομοίαν εγκατάστασιν εις τις Τζιτζιφιές και η εταιρεία του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου με τα λουτρά του Νέου Φαλήρου».
Ισως, όμως, ο κυριότερος λόγος της αποτυχίας του, ήταν ότι δεν μπόρεσε να λειτουργήσουν τα λουτρά και ως χώρος ψυχαγωγίας και κοινωνικής συναναστροφής, όπως γινόταν στη φαληρική ακτή.
Τελικά, ούτε η ανάμνηση των θαλάσσιων λουτρών του Δαμασκηνού έμεινε και είναι χαρακτηριστικό πως ούτε κάποια απεικόνισή τους διασώζεται.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ...
Ο πολυτεχνίτης και (τελικά) ερημοσπίτης Δαμασκηνός προσπάθησε να χρησιμοποιήσει ως «πολυεργαλείο» τα λουτρά του. Αρχικώς εγκατέστησε κοντά στις δεξαμενές κάποιο «καθαριστήριο» βαρελιών κρασιού. Καλούσε του οινοποιούς και τους οινοπώλες να σπεύσουν με συμφέρουσες τιμές να καθαρίζουν εκεί τα βαρέλια τους. Μέχρι τότε οι περισσότεροι τα έπλυναν στο Νέο ή το Παλιό Φάληρο. Παρά το γεγονός ότι οι τιμές, που πρόσφερε, ήταν κατά 1/3 χαμηλότερες από τις τρέχουσες και ο καθαρισμός εγγυημένος, ούτε αυτή η επιχείρηση ευοδώθηκε.
...ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ ΣΦΑΓΕΙΩΝ...
Σκέφτηκε ύστερα ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το νερό και σε άλλες δημόσιες χρήσεις. Οπως για παράδειγμα, για τον καθαρισμό των σφαγείων. Τα πρώτα στοιχειωδώς ανεκτά σφαγεία είχαν κτισθεί στην κοίτη του Ιλισσού, νότια του λόφου του Φιλοπάππου. Αλλά το φαινόμενο της σφαγής ζώων στα πεζοδρόμια μπροστά από τα κρεοπωλεία δεν είχε εξαλειφθεί. Η απάντηση της δημοτικής αρχής ήταν πως θα μπορούσε να γίνει αυτό αν κατασκεύαζε ο ίδιος «τους οχετούς» που θα έφερναν το νερό από τις δεξαμενές του!
Α. ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ
Ο πρωτεργάτης της καινοτομίας
Ο Αντώνιος Δαμασκηνός καταγόταν από την Τήνο και σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθήνας και στη Σορβόννη. Μετά τις σπουδές του διορίστηκε καθηγητής σε γυμνάσιο. Με τη διδασκαλία και τα εγχειρίδια , που έγραψε, απέκτησε φήμη. Τόση, ώστε ν αποκαλείται από μερικούς «διεθνούς φήμης μαθηματικός», ενώ φαίνεται ότι είχε και κάποια ροπή προς καινοτόμες εφευρέσεις. Ανάμεσα στα συγγράμματά του καταγράφονται τα «Στοιχεία Πειραματικής Φυσικής», «Στοιχεία Γεωμετρίας», «Στοιχειώδης Αλγεβρα», «Αριθμητική» κ.α. Μερικά απ αυτά εκδόθηκαν επανειλημμένα τη δεκαετία του 1870-80.
Το 1877 ορίζεται καθηγητής ανώτερων μαθηματικών στο Σχολείο των Τεχνών (ο πρόγονος του Πολυτεχνείου), όπου διδάσκει Τριγωνομετρία και Ανάλυση. Κάποια περίοδο εμφανίζεται παραπονούμενος στο σύλλογο καθηγητών ότι «η μισθοδοσία του δεν ανταποκρίνεται εις τους καταβαλλομένους κόπους». Οπως προκύπτει από τα πρακτικά του Σχολείου, του προτάθηκε να μειώσει τις ώρες διδασκαλίας, αλλά δεν δέχτηκε. Η αφοσίωσή του στην κατασκευή των θαλάσσιων λουτρών, κρίθηκε ότι τον εμποδίζει στο διδακτικό έργο του. Ετσι, το 1884 ο διευθυντής του Σχολείου Α. Θεοφιλάς, με αναφορά του στο υπουργείο, επισημαίνει ότι ο Δαμασκηνός «ένεκα ιδιωτικών αυτού συμφερόντων, κωλύεται εις την εκπλήρωσιν των καθηκόντων του». Πολλές φορές του έγιναν παρατηρήσεις, συνεχίζει, ότι οι συχνές απουσίες είναι αδικαιολόγητες και «το δημόσιο λειτούργημά του δεν αναγνωρίζει ιδιωτικά συμφέροντα ως λόγους δικαιολογούντας παράβλεψιν καθήκοντος». Πρότεινε, μάλιστα, την απόλυση και την αντικατάστασή του. Ο Δαμασκηνός παραδέχτηκε ότι ήταν αδύνατο να συμμορφωθεί με τους κανόνες λειτουργίας της σχολής, λόγω των ατομικών του υποθέσεων, ζήτησε να εξετάσει τους μαθητές εκείνης της περιόδου και σε συνέχεια υπόβαλε την παραίτησή του.
Στην επιχείρηση των λουτρών ξόδεψε πολλές δυνάμεις και χρήματα.
Η αποτυχία της τον οδήγησε σε οικονομική καταστροφή.
Πέθανε μερικά χρόνια αργότερα στο Γηροκομείο Αθήνας
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΩΝ ΛΟΥΩΜΕΝΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ
1869-1870
Η μοναδική ως τότε «οργανωμένη» και προσιτή πλαζ στην Αττική βρίσκεται στο Πασαλιμάνι (λανθασμένα το ονομάζουν Μουνυχία). Μετά την ίδρυση και λειτουργία του Σιδηροδρόμου Αθήνας - Πειραιά (ΣΑΠ ) θα δημιουργηθεί το Νέο Φάληρο
1880-1881
Εγκαινιάζονται και λειτουργούν τα θαλάσσια λουτρά του Δαμασκηνού στο Δουργούτι. Προσφέρονται ως προσιτή εναλλακτική λύση στους κατοίκους της Αθήνας απέναντι στις «μακρινές» παραλίες του Παλιού Φαλήρου και του Νέου Φαλήρου.
1886-1887
Τα θαλάσσια λουτρά Δαμασκηνού «πνίγονται» στον ανταγωνισμό με τις άλλες «πλαζ». Παρά το γεγονός ότι μεταφέρονται πιο κοντά στο κέντρο της πρωτεύουσας (Στύλοι Ολυμπίου Διός) δεν καταφέρνουν να επιβιώσουν και κλείνουν.
Πολέμιοι και υπερασπιστές της θαλασσο... ιδέας
Κάποια «τρικυμία» φαίνεται να προκάλεσαν στην Αθήνα των 100.000 κατοίκων, τα θαλάσσια λουτρά του Δαμασκηνού. Πολλά στόματα άνοιξαν κι «έδειξαν» ταις κακές γλώσσες τους. Ηταν, άλλωστε, μια εποχή που η πρωτεύουσα βρωμούσε και πνιγόταν στη σκόνη. Οι επιδημίες βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Ο τύφος το 1881 είχε σκοτώσει 1.000 περίπου πολίτες. Τα λουτρά ήταν εύκολος στόχος για τους εχθρούς τους. Ποιοι ήταν αυτοί, δεν είναι ευκρινές, αλλά και ο δήμαρχος, Δ. Σούτσος, δεν εκδήλωνε φιλικά αισθήματα. Το πιο πιθανό είναι ότι η εταιρεία των Σιδηροδρόμων Αθηνών Πειραιώς και όσοι άλλοι εκμεταλλεύονταν τα λουτρά του Νέου Φαλήρου έβλεπαν στο πρόσωπο του Δαμασκηνού έναν επικίνδυνο ανταγωνιστή. Η σατιρο - πολιτική εφημερίδα του Βλ. Γαβριηλίδη «Μη χάνεσαι», αναλαμβάνει την υπεράσπισή του. Μωρίες, γράφει, όσα λέγονται κατά των λουτρών. «Το αποδεικνύει η πολυάριθμη πελατεία τους, εξ όλων των κοινωνικών τάξεων. Υδατα καθαρά, δροσερά, ακύμαντα, ανέσεις περιποίησις, ενδύματα της ώρας, ευρυχωρία, οικονομία, μέσα μεταφοράς, περίπατος δροσερός, δρόμοι καταβρεγμένοι, καφενείον, ξενοδοχείον, σκιάδες, αύρα θαλασσινή. Και όλα αυτά εντός της πόλεως, αρχόμενα και τελειούμενα εντός ημισείας ώρας». Δεν είναι εχθρικά, υποστηρίζει, προς τα λουτρά του Φαλήρου. Καθένα έχει την πελατεία του και μακάρι να γίνουν κι άλλα πολλά. Αλλά η υπεράσπιση δεν αρκούσε...
...ΚΑΙ ΝΕΡΟ ΠΡΟΣ «ΠΑΣΑΝ ΧΡΗΣιΝ»
Ο Δαμασκηνός φαίνεται ότι προσφέρθηκε να διαθέσει το θαλάσσιο νερό του και για το κατάβρεγμα των δρόμων της Αθήνας. Τα νέφη της σκόνης, με κάθε είδους ακαθαρσίες «κατεκάλυπταν τότε την πόλιν και εισέδυον πανταχού». Ο δρόμος που οδηγούσε στα λουτρά ήταν πρότυπο από την άποψη αυτή. Συνεχώς καταβρέχονταν. Σήμερα προκαλεί γέλια, αλλά τότε έπρεπε πρώτα ν αποφανθούν οι αρμόδιοι γιατροί του Δήμου αν το κατάβρεγμα των δρόμων με θαλάσσιο νερό είναι επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία! Ούτε το σχέδιο αυτό προχώρησε
Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
Με 60 λεπτά πας τις κάμνει χρήσιν
Πώς είχε την ιδέα ο ανήσυχος και καινοτόμος Δαμασκηνός να μεταφέρει τη θάλασσα στην Αθήνα, εξηγεί ο ίδιος. Σε κείμενό του (Μάιος 1880), ενόψει της έναρξης λειτουργίας των λουτρών, επικαλείται την «πανθομολογουμένη ωφέλεια» στην υγεία από τα θερινά θαλάσσια μπάνια. Περιγράφει ανάλογα εγχειρήματα στο Παρίσι, τη Βιέννη, το Βερολίνο και το Μπράιτον της Αγγλίας. Πρότυπό του είναι οι παρισινές κτιστές δεξαμενές. «Στις δικές μας εγκαταστάσεις», γράφει, «διοχετεύομεν διαρκώς θαλάσσιον ύδωρ». Το αντλούσε «δια μεγάλων σιδηρών σωλήνων 140 μέτρων από της παραλίας και από βάθους 4 μέτρων, διϋλίζομεν αυτό εις τρεις μικράς δεξαμενάς (στην παραλία) και από της τρίτης δεξαμενής δια ατμομηχανής το φέρομεν εις κεντρικήν παρά τω Ιλισσώ δεξαμενήν». Η τελευταία χωρούσε περίπου 50.000 κυβικά μέτρα νερού. Το νερό της δεξαμενής έρεε συνεχώς σε δυο μεγάλες «πισίνες» (80 μέτρα μήκος, 40 πλάτος και 1-3 μέτρα βάθος). Οι τελευταίες διοχετεύανε το νερό τους σε μια άλλη τεράστια εξωτερική δεξαμενή. Δηλαδή, δημιουργούσαν μια τεχνητή «θάλασσα, εγκλείουσα ως εν μικρά νήσω» τις «πισίνες» και τον περιβάλλοντα χώρο!
Η επιχείρηση αναλάμβανε να μεταφέρει τους λουόμενους από και προς το Σύνταγμα ή
την Ομόνοια με «λεωφορεία» και πρόσφερε:
1. Οικονομία, «διότι με μόνο 60 λεπτά (20 η είσοδος και 40 «τ αναγκαία ενδύματα») δύναται πας τις να παράσχη εαυτώ τας δια την υγείαν του αναγκαίας των θαλασσίων λουτρών ωφελείας».
2. Εξοικονόμηση χρόνου, «διότι εντός το πολύ μιας ώρας δύναται και ο έμπορος και ο βιομήχανος και αυτός ο εργατικός να κάμνη χρήσιν».
3. Ασφάλεια υγείας και ζωής, «διότι ούτε υπό των βιαίων ρευμάτων του αέρος, ούτε υπό της βιαιότητος των κυμάτων ούτε υφ οιοδήποτε άλλου είδους κινδύνου απειλείται». Το δρομολόγιο από την Ομόνοια κόστιζε 55 λεπτά και από το Σύνταγμα 40 (για σύγκριση ένας καφές κόστιζε τότε 10 λεπτά).
Η επιχείρηση διέθετε «μεγάλα και ευρύχωρα λεωφορεία» (άμαξες) που έκαναν πολύ συχνά δρομολόγια (κάθε δέκα λεπτά!).Ολα ήταν μελετημένα στην επιχείρηση, αλλά η ανταπόκριση των Αθηναίων μικρή.
Τα έσοδα δεν κάλυπταν τα έξοδα και η ιδέα της παράλιας Αθήνας βυθίστηκε στα νερά των δεξαμενών.
Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
katsimar@yahoo.gr
http://www.ethnos.gr/arx
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου