Χάσαμε καιρό, χάσαμε πολύν καιρό, και τώρα ακόμη αδιαφορούμε
εγκληματικά.Χρειαζόμαστε παιδεία, και την παιδεία την
έχουμε γράψει στα παλιά μας τα παπούτσια
Γ. Σεφέρης, Μέρες Η
Ενας οδηγός για τις «Μέρες» του Σεφέρη
Η ζωή είναι τρομερά σκληρή, δείχνει τα δόντια, την ατενίζω όσο μπορώ πιο σιωπηλός να μην την ξαγριέψω. Προσπαθώ να δουλέψω τουλάχιστον για να πείσω τον εαυτό μου, όπως έλεγε εκείνος ο άλλος, πως δεν είμαι το τελευταίο σκουπίδι. Δεν βγαίνει τίποτε μα ούτε και απελπίζομαι». Τη σημείωση γράφει ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) στο ημερολόγιο του, την 1η Νοέμβρη 1931.
Η ζωή είναι τρομερά σκληρή, δείχνει τα δόντια, την ατενίζω όσο μπορώ πιο σιωπηλός να μην την ξαγριέψω. Προσπαθώ να δουλέψω τουλάχιστον για να πείσω τον εαυτό μου, όπως έλεγε εκείνος ο άλλος, πως δεν είμαι το τελευταίο σκουπίδι. Δεν βγαίνει τίποτε μα ούτε και απελπίζομαι». Τη σημείωση γράφει ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) στο ημερολόγιο του, την 1η Νοέμβρη 1931.
Νεαρός φοιτητής της Νομικής στο Παρίσι, αναγνώστης και φιλόμουσος, εκκολαπτόμενος λογοτέχνης, διπλωμάτης καριέρας, εραστής, σύζυγος, καταξιωμένος συγγραφέας, ο Σεφέρης κρατούσε ημερολόγιο σε όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής του, από το 1925 ως σχεδόν τον θάνατό του. Εκδομένο σε επτά τόμους από το 1975 ως το 1990, το προσωπικό του ημερολόγιο είναι ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, σχεδόν εθιστικό. Αν ο ποιητής Σεφέρης θεωρείται εγκεφαλικός και σκοτεινός, ο ημερολογιογράφος Σεφέρης είναι εξομολογητικός, αναλυτικός, άμεσος, προσιτός, συγκινητικός.
Δευτέρα 11 Οκτώβρη 1943, στην Αλεξάνδρεια: «Δέκα μέρες χωρίς να κάνω τίποτε, και μου χρειαζότανε. Κάποτε λυπούμαι που δεν έτυχε να μείνω εδώ στην Αλεξάνδρεια όλον αυτό τον καιρό της προσφυγιάς που μ’ έκαναν να σκορπιστώ στους πέντε αγέρηδες. Κάτι θα είχα κάνει· έστω και με τούτη τη θάλασσα, έστω και με τούτο το λιμάνι. Τα ποτάμια δεν παρηγορούν, θέλουν χαρούμενη καρδιά· το ίδιο ο Σηκουάνας, το ίδιο ο Τάμεσης, το ίδιο και ο Νείλος. Τα ποτάμια σ’ αφήνουν πάντα πίσω, καθώς κυλούν, μ’ αυτά που έχεις, πίκρες, βάσανα, απελπισίες. Η θάλασσα λυτρώνει. Ένας άνθρωπος στην ακροποταμιά: από τις πιο θλιβερές εικόνες που υπάρχουν. […] Τόσο περίεργο αυτή η Μέση Ανατολή· πώς αλέθει τους ανθρώπους· τους καταπίνει, τους χωνεύει: παρατηρώ αυτούς που έρχονται από την Ελλάδα· είναι ό,τι είναι, άνθρωποι· έπειτα από δυο εβδομάδες, βάλε τρεις, αρχίζουν κιόλας να γίνουνται σαν εμάς».
Από καιρό αναγκαίο, το ευρετήριο των τόμων Α΄ ως Ε΄ που δημοσιεύει τώρα ο μελετητής, εκδότης και βιβλιογράφος του Σεφέρη Δημήτρης Δασκαλόπουλος στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Κονδυλοφόρος («Γιώργος Σεφέρης, Μέρες. Τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄. Ευρετήριο ονομάτων», Κονδυλοφόρος, τόμ. 12, 2013, σελ. 263-279) αποτελεί έναν χρήσιμο μπούσουλα, έναν ασφαλή μίτο περιήγησης στο λαβυρινθώδες σύμπαν των προσωπικών αναφορών, των λογοτεχνικών διαβασμάτων, των πολεμικών βιωμάτων και των πολιτικών εμπειριών του σμυρνιού νομπελίστα.
Στο ευρετήριο αποδελτιώνονται ονόματα για το διάστημα 1925-1951 -οι τόμοι του ημερολογίου που έχουν κυκλοφορήσει για το διάστημα 1951-1960 (Μέρες ΣΤ΄, 1951-1956, επιμέλεια Παν. Μέρμηγκας, Ίκαρος, 1986 και Μέρες Ζ΄, 1956-1960, επιμέλεια Θ. Ν. Μιχαηλίδου, Ίκαρος, 1990) έχουν δικά τους ευρετήρια- και προσφέρουν ένα εποπτικό πανόραμα του σεφερικού βίου.
Σε αυτό βρίσκουμε πρόσωπα της στενής οικογένειας του Σεφέρη (τη σύζυγό του Μαρώ, τα αδέλφια του Άγγελο και Ιωάννα, τους γονείς του Δέσπω και Στέλιο), πρόσωπα του ευρύτερου οικογενειακού και φιλικού κύκλου (όπως ο φιλόσοφος Κωνσταντίνος Τσάτσος, σύζυγος της Ιωάννας), πρόσωπα του μύθου και της λογοτεχνίας (Κίρκη, Κλυταιμνήστρα, Κρόνος, Ορέστης, Πολύφημος, Τειρεσίας κ.ά.), αγαπημένους λογοτέχνες και λογοτεχνικούς προδρόμους (Σοφοκλής, Όμηρος, Αισχύλος, Σολωμός, Κάλβος, Παπαδιαμάντης, Παλαμάς, Σικελιανός, Καζαντζάκης, Μαλακάσης, Καρυωτάκης κ.ά.), συνοδοιπόρους (Οδυσσέας Ελύτης, Αντρέας Καραντώνης, Γιώργος Κατσίμπαλης, Φώτης Κόντογλου, Νίκος Γκάτσος, Γιώργος Θεοτοκάς κ.ά.), βασιλείς, πολιτικούς, διπλωμάτες.
Όπως εξήγησε στο «Βήμα» ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, στον πρώτο τόμο (1925-1931) κυριαρχούν τα γαλλικά ονόματα. Ο Σεφέρης βρισκόταν στη Γαλλία, υπό την επιρροή του γαλλικού συμβολισμού. Στον δεύτερο τόμο υπερτερούν οι μουσικοί (1931-1934). Είναι τα χρόνια που στην ερωτική ζωή του κυριαρχεί η μοιραία μουσικοκριτικός Λουκία Φωτοπούλου και παράλληλα εξελίσσεται η μουσική του διαπαιδαγώγηση, παρακολουθώντας συναυλίες και κονσέρτα ή ακούγοντας δίσκους στο κόκκινο γραμμόφωνό του. Στον τρίτο τόμο (1934-1940) βρίσκεται δυσαρεστημένος διπλωμάτης στην Κορυτσά και πυκνώνουν οι αναφορές σε αξιωματούχους της ελληνικής κυβέρνησης και πολιτικούς. Στον τέταρτο τόμο (1941-1944) καταφεύγει με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση στην Αίγυπτο και αρχίζει η συναναστροφή του με τους Αλεξανδρινούς, τον Μαλάνο, τον εστέτ λόγιο Νάνη Παναγιωτόπουλο, ο Καβάφης εμφανίζεται επίμονα ενώ πυκνώνουν οι αναφορές σε πολιτικά πρόσωπα. Στον πέμπτο τόμο (1945-1951), που καλύπτει τα χρόνια του Εμφυλίου, τα πρόσωπα αναφέρονται καλυμμένα, τα ονόματα είναι εικονικά.
Το όνομα με τη μεγαλύτερη συχνότητα αναφοράς στο ευρετήριο είναι της Μαρώς Σεφέρη, και έπονται του Καβάφη και του Μακρυγιάννη. Ο Παλαμάς αναφέρεται συχνότερα από τον Σολωμό και ο Αισχύλος περισσότερο από τον Όμηρο. Από τους αρχαίους έλληνες τραγικούς τον Αισχύλο ακολουθεί ο Σοφοκλής και τελευταίος, με μία ρητή αναφορά, έρχεται ο Ευριπίδης. Για όσους ενδιαφέρονται, λόγου χάριν, για τις πηγές της αρχαιογνωσίας του Σεφέρη, τα ευρετήρια είναι, σε πρώτο επίπεδο, αποκαλυπτικά. Από τους πολιτικούς συχνότερα αναφέρεται ο υφυπουργός Τύπου του Μεταξά Θεολόγος Νικολούδης και έπεται ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Η μετακίνηση των αναγνωστικών ενδιαφερόντων του Σεφέρη από τη γαλλική προς την αγγλική λογοτεχνία αποτυπώνεται επίσης στην πύκνωση και στην αραίωση των σχετικών αναφορών. Ονόματα με διασπορά σε πολλούς τόμους μαρτυρούν σταθερές προσωπικές και μόνιμες λογοτεχνικές συγγένειες (π.χ. Τ. Σ. Έλιοτ, Αντρέ Ζιντ).
«Το Ευρετήριο αποτελεί μια πρόταση-πρόκληση για πιθανά συμπληρώματα και διορθώσεις» λέει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ο οποίος εκτιμά ότι «η συγκρότηση ενός συνολικού Ευρετηρίου των ημερολογίων του Σεφέρη μετά την έκδοση του όγδοου και τελευταίου τόμου των Μερών θα αποτελέσει βάση για πιο σταθερά συμπεράσματα».
Για την ώρα, τούτο το ευρετήριο, σε συνδυασμό με τα ευρετήρια των τόμων ΣT΄και Ζ΄, καθιστά ευχερέστερα διαχειρίσιμη ερευνητικά την πολυποίκιλη πληροφορία των σεφερικών ημερολογίων και διευκολύνει τη διασταύρωση στοιχείων με τους τόμους της αλληλογραφίας του ποιητή και τους τρεις τόμους των Δοκιμών. «Δεν έχω παρατηρήσει αντιφάσεις διασταυρώνοντας στοιχεία από τις τρεις αυτές πηγές», μας είπε ο συντάκτης του ευρετηρίου, υποστηρίζοντας την αυθεντικότητα των ημερολογίων απέναντι σε όσους ισχυρίζονται ότι η επιμελημένη τους μορφή μαρτυρεί τον πεποιημένο προς δημοσίευση και όχι αυθόρμητο και ιδιωτικό χαρακτήρα τους.
Σε κάθε περίπτωση, οι Μέρες του Σεφέρη αποτελούν το χαρακτηριστικότερο και διασημότερο παράδειγμα προσωπικού ημερολογίου λογοτέχνη στη νεοελληνική γραμματεία, ένα πεζό κείμενο αναμφισβήτητης λογοτεχνικής αξίας, πλούσιο σε σκέψεις, αφορισμούς και συμβουλές για τη ζωή και την τέχνη, όπως το μυθιστόρημα-ποταμός του Προυστ. Αναλυτικότερα ευρετήρια έργων, εντύπων, τόπων, όρων, θεμάτων και ιστορικών γεγονότων, με σύντομα σχόλια για πρόσωπα και πράγματα άγνωστα ή λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό, θα αναδείξουν περισσότερο τον πολυμορφικό πλούτο αυτού του υλικού και τις δυνατότητες ανάγνωσης και αξιοποίησής του. https://www.tovima.gr/2014/08/26/culture/enas-odigos-gia-tis-meres-toy-seferi/
Δευτέρα 11 Οκτώβρη 1943, στην Αλεξάνδρεια: «Δέκα μέρες χωρίς να κάνω τίποτε, και μου χρειαζότανε. Κάποτε λυπούμαι που δεν έτυχε να μείνω εδώ στην Αλεξάνδρεια όλον αυτό τον καιρό της προσφυγιάς που μ’ έκαναν να σκορπιστώ στους πέντε αγέρηδες. Κάτι θα είχα κάνει· έστω και με τούτη τη θάλασσα, έστω και με τούτο το λιμάνι. Τα ποτάμια δεν παρηγορούν, θέλουν χαρούμενη καρδιά· το ίδιο ο Σηκουάνας, το ίδιο ο Τάμεσης, το ίδιο και ο Νείλος. Τα ποτάμια σ’ αφήνουν πάντα πίσω, καθώς κυλούν, μ’ αυτά που έχεις, πίκρες, βάσανα, απελπισίες. Η θάλασσα λυτρώνει. Ένας άνθρωπος στην ακροποταμιά: από τις πιο θλιβερές εικόνες που υπάρχουν. […] Τόσο περίεργο αυτή η Μέση Ανατολή· πώς αλέθει τους ανθρώπους· τους καταπίνει, τους χωνεύει: παρατηρώ αυτούς που έρχονται από την Ελλάδα· είναι ό,τι είναι, άνθρωποι· έπειτα από δυο εβδομάδες, βάλε τρεις, αρχίζουν κιόλας να γίνουνται σαν εμάς».
Από καιρό αναγκαίο, το ευρετήριο των τόμων Α΄ ως Ε΄ που δημοσιεύει τώρα ο μελετητής, εκδότης και βιβλιογράφος του Σεφέρη Δημήτρης Δασκαλόπουλος στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Κονδυλοφόρος («Γιώργος Σεφέρης, Μέρες. Τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄. Ευρετήριο ονομάτων», Κονδυλοφόρος, τόμ. 12, 2013, σελ. 263-279) αποτελεί έναν χρήσιμο μπούσουλα, έναν ασφαλή μίτο περιήγησης στο λαβυρινθώδες σύμπαν των προσωπικών αναφορών, των λογοτεχνικών διαβασμάτων, των πολεμικών βιωμάτων και των πολιτικών εμπειριών του σμυρνιού νομπελίστα.
Στο ευρετήριο αποδελτιώνονται ονόματα για το διάστημα 1925-1951 -οι τόμοι του ημερολογίου που έχουν κυκλοφορήσει για το διάστημα 1951-1960 (Μέρες ΣΤ΄, 1951-1956, επιμέλεια Παν. Μέρμηγκας, Ίκαρος, 1986 και Μέρες Ζ΄, 1956-1960, επιμέλεια Θ. Ν. Μιχαηλίδου, Ίκαρος, 1990) έχουν δικά τους ευρετήρια- και προσφέρουν ένα εποπτικό πανόραμα του σεφερικού βίου.
Σε αυτό βρίσκουμε πρόσωπα της στενής οικογένειας του Σεφέρη (τη σύζυγό του Μαρώ, τα αδέλφια του Άγγελο και Ιωάννα, τους γονείς του Δέσπω και Στέλιο), πρόσωπα του ευρύτερου οικογενειακού και φιλικού κύκλου (όπως ο φιλόσοφος Κωνσταντίνος Τσάτσος, σύζυγος της Ιωάννας), πρόσωπα του μύθου και της λογοτεχνίας (Κίρκη, Κλυταιμνήστρα, Κρόνος, Ορέστης, Πολύφημος, Τειρεσίας κ.ά.), αγαπημένους λογοτέχνες και λογοτεχνικούς προδρόμους (Σοφοκλής, Όμηρος, Αισχύλος, Σολωμός, Κάλβος, Παπαδιαμάντης, Παλαμάς, Σικελιανός, Καζαντζάκης, Μαλακάσης, Καρυωτάκης κ.ά.), συνοδοιπόρους (Οδυσσέας Ελύτης, Αντρέας Καραντώνης, Γιώργος Κατσίμπαλης, Φώτης Κόντογλου, Νίκος Γκάτσος, Γιώργος Θεοτοκάς κ.ά.), βασιλείς, πολιτικούς, διπλωμάτες.
Όπως εξήγησε στο «Βήμα» ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, στον πρώτο τόμο (1925-1931) κυριαρχούν τα γαλλικά ονόματα. Ο Σεφέρης βρισκόταν στη Γαλλία, υπό την επιρροή του γαλλικού συμβολισμού. Στον δεύτερο τόμο υπερτερούν οι μουσικοί (1931-1934). Είναι τα χρόνια που στην ερωτική ζωή του κυριαρχεί η μοιραία μουσικοκριτικός Λουκία Φωτοπούλου και παράλληλα εξελίσσεται η μουσική του διαπαιδαγώγηση, παρακολουθώντας συναυλίες και κονσέρτα ή ακούγοντας δίσκους στο κόκκινο γραμμόφωνό του. Στον τρίτο τόμο (1934-1940) βρίσκεται δυσαρεστημένος διπλωμάτης στην Κορυτσά και πυκνώνουν οι αναφορές σε αξιωματούχους της ελληνικής κυβέρνησης και πολιτικούς. Στον τέταρτο τόμο (1941-1944) καταφεύγει με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση στην Αίγυπτο και αρχίζει η συναναστροφή του με τους Αλεξανδρινούς, τον Μαλάνο, τον εστέτ λόγιο Νάνη Παναγιωτόπουλο, ο Καβάφης εμφανίζεται επίμονα ενώ πυκνώνουν οι αναφορές σε πολιτικά πρόσωπα. Στον πέμπτο τόμο (1945-1951), που καλύπτει τα χρόνια του Εμφυλίου, τα πρόσωπα αναφέρονται καλυμμένα, τα ονόματα είναι εικονικά.
Το όνομα με τη μεγαλύτερη συχνότητα αναφοράς στο ευρετήριο είναι της Μαρώς Σεφέρη, και έπονται του Καβάφη και του Μακρυγιάννη. Ο Παλαμάς αναφέρεται συχνότερα από τον Σολωμό και ο Αισχύλος περισσότερο από τον Όμηρο. Από τους αρχαίους έλληνες τραγικούς τον Αισχύλο ακολουθεί ο Σοφοκλής και τελευταίος, με μία ρητή αναφορά, έρχεται ο Ευριπίδης. Για όσους ενδιαφέρονται, λόγου χάριν, για τις πηγές της αρχαιογνωσίας του Σεφέρη, τα ευρετήρια είναι, σε πρώτο επίπεδο, αποκαλυπτικά. Από τους πολιτικούς συχνότερα αναφέρεται ο υφυπουργός Τύπου του Μεταξά Θεολόγος Νικολούδης και έπεται ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Η μετακίνηση των αναγνωστικών ενδιαφερόντων του Σεφέρη από τη γαλλική προς την αγγλική λογοτεχνία αποτυπώνεται επίσης στην πύκνωση και στην αραίωση των σχετικών αναφορών. Ονόματα με διασπορά σε πολλούς τόμους μαρτυρούν σταθερές προσωπικές και μόνιμες λογοτεχνικές συγγένειες (π.χ. Τ. Σ. Έλιοτ, Αντρέ Ζιντ).
«Το Ευρετήριο αποτελεί μια πρόταση-πρόκληση για πιθανά συμπληρώματα και διορθώσεις» λέει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ο οποίος εκτιμά ότι «η συγκρότηση ενός συνολικού Ευρετηρίου των ημερολογίων του Σεφέρη μετά την έκδοση του όγδοου και τελευταίου τόμου των Μερών θα αποτελέσει βάση για πιο σταθερά συμπεράσματα».
Για την ώρα, τούτο το ευρετήριο, σε συνδυασμό με τα ευρετήρια των τόμων ΣT΄και Ζ΄, καθιστά ευχερέστερα διαχειρίσιμη ερευνητικά την πολυποίκιλη πληροφορία των σεφερικών ημερολογίων και διευκολύνει τη διασταύρωση στοιχείων με τους τόμους της αλληλογραφίας του ποιητή και τους τρεις τόμους των Δοκιμών. «Δεν έχω παρατηρήσει αντιφάσεις διασταυρώνοντας στοιχεία από τις τρεις αυτές πηγές», μας είπε ο συντάκτης του ευρετηρίου, υποστηρίζοντας την αυθεντικότητα των ημερολογίων απέναντι σε όσους ισχυρίζονται ότι η επιμελημένη τους μορφή μαρτυρεί τον πεποιημένο προς δημοσίευση και όχι αυθόρμητο και ιδιωτικό χαρακτήρα τους.
Σε κάθε περίπτωση, οι Μέρες του Σεφέρη αποτελούν το χαρακτηριστικότερο και διασημότερο παράδειγμα προσωπικού ημερολογίου λογοτέχνη στη νεοελληνική γραμματεία, ένα πεζό κείμενο αναμφισβήτητης λογοτεχνικής αξίας, πλούσιο σε σκέψεις, αφορισμούς και συμβουλές για τη ζωή και την τέχνη, όπως το μυθιστόρημα-ποταμός του Προυστ. Αναλυτικότερα ευρετήρια έργων, εντύπων, τόπων, όρων, θεμάτων και ιστορικών γεγονότων, με σύντομα σχόλια για πρόσωπα και πράγματα άγνωστα ή λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό, θα αναδείξουν περισσότερο τον πολυμορφικό πλούτο αυτού του υλικού και τις δυνατότητες ανάγνωσης και αξιοποίησής του. https://www.tovima.gr/2014/08/26/culture/enas-odigos-gia-tis-meres-toy-seferi/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου