ΤΟ "ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ"...Ὁ Μπότσαρης καὶ ὁ Κανάρης δὲν εἶναι πρόσωπα, εἶναι σύμβολα. Ὁ Μῦθος ἐρωτεύτηκε τὴν Ἱστορία, καὶ γεννήθηκαν: Λιγώτερο πραγματικά, στέκουν γιὰ τοῦτο σιμώτερα στὴν ἀλήθεια.

Κάθε χρόνο μὲ τὸν ἐρχομὸ τῆς ἄνοιξης μέσα εἰς τὰ μαρτιάτικ ἀνθίσματα μᾶς περιμένει ἕνας βωμός. Ἡ φύση νομίζεις πὼς προθυμοποιεῖται νὰ τὸν καταστολίσῃ ἡ ἴδια μὲ τὰ πράσινα κλαδιά της καὶ μὲ τὰ λουλούδια της, νὰ τὸν ἑτοιμάσῃ μὲ τὰ χέρια της γιὰ τὸ πανηγύρι ποὺ θὰ λειτουργηθῇ ἐπάνω του.
Εἶναι ἡ εἰκοστὴ πέμπτη τοῦ Μαρτίου, ἡ ἐθνική μας «ἑορτὴ ἑορτῶν καὶ πανήγυρις πανηγύρεων».Κάθε χρονιὰ δὲν ἀπολείπομεν ἀπὸ τὴ λειτουργία αὐτή. Ἀλλὰ ὁ προσεκτικός, ὁ ψυχολόγος παρατηρητής, κάθε φορὰ ποὺ ἡ ἡμέρα αὐτὴ ξημερώνει, ὅσο περνοῦν τὰ χρόνια, αἰσθάνεται τόσο ζωηρότερα μέσα του μιὰ μελαγχολικὴ διάθεση νὰ τὸν κυριεύῃ. Ὁ βωμὸς ὑψώνεται καταστόλιστος σὰ νὰ περιμένῃ, μὲ τὴν ἴδιαν ἱερατικὴν ἀνησυχία καὶ ἐπισημότητα. Στέφανα λάμπουν καὶ μοσχοβολοῦν στὸ βάθρο του, χρυσὰ γράμματα μᾶς ἀνακαλοῦν στή μνήμη ἡρωϊκὰ ὀνόματα. 
Εἰκόνες χιλιοτραγουδημένων πολεμιστῶν καὶ καπετάνιων μας ἀντικρύζουν ἀπὸ τὰ βάθη τους, προσμένοντας ἄλλη μιὰ φορὰ τὸ ξέσπασμ' ἀκράτητο τοῦ ἐνθουσιασμοῦ μας. Οἱ στίχοι ὠνομασμένων ποιητῶν, χρυσόγραπτοι καὶ αὐτοί, ἐξαστράπτουν, ὡς νὰ καρτεροῦν καὶ αὐτοὶ στόματα παλληκαρίσια καὶ παρθενικὰ νὰ τοὺς τραγουδήσουν. Καὶ ὅμως μέσα εἰς τὰ πράγματ' αὐτὰ ὁ ψυχολόγος παρατηρητὴς δὲ βλέπει καλὰ - καλὰ παρὰ τὴ νομοθετημένη, τρόπον τινά, τὴν ἐπιβεβλημένη σκηνοθεσία γιὰ τὴν παράσταση κάποιου δράματος ποὺ ὁλοένα καὶ ὠχρότερα, ὁλοένα καὶ ἀσθενικώτερα μᾶς συγκινεῖ, ὅσο νὰ παύσῃ πλέον νὰ κινῇ καὶ τὸ ἐνδιαφέρον μας. Εἶναι, κάθε χρόνο, τὸ σκαλισμένο φιλόκαλα πλαίσιο τῆς εἰκόνας ποὺ ὅσο προβαίνουν οἱ καιροὶ τόσο περισσότερο κατασταίνεται δυσκολοδιάκριτη, ὅσο νὰ λείψῃ μιὰ γιὰ πάντα. Καὶ ἡ γιορτὴ τελεῖται μὲ τὸ πλῆθος τῶν κλητῶν, ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους οἱ ἐκλεκτοὶ ὅσο πᾶν καὶ λιγοστεύουν. 

Ἡ Ἑλληνικὴ ψυχή, ἡ ἐ κ λ ε κ τ ὴ τοῦ Κυρίου, γιὰ νὰ προσφέρῃ τὴ θυσία στὸ βωμό, τὸ πράττει ἄτονα καὶ κρυερά, κινημένη ἀπὸ τὸ χρέος ἐκεῖ ποὺ ἡ ἀγάπη, αὐθόρμητη, συρομένη, ἔπρεπε νὰ γονατίζῃ καὶ νὰ σπιθοβολᾶ. Ὁ τύπος ὁλοένα καὶ παγερότερος ἀντκατασταίνει τὴν ὁλόθερμην οὐσία. Ἡ ἑορτὴ τῆς Ἑλληνικῆς Παλιγγενεσίας εἶναι ὡς νὰ ἔχῃ μετατεθῇ στὸ καλανδάρι κάποιων ἐπετείων, ποὺ τὲς θυμούμαστε καὶ τὲς γιορτάζουμε τὴν ἡμέρα μόνο τοῦ ἐρχομοῦ των, μὲ τὴ ἐπιταγμένη, τὴν προσποιημένη, συχνά, εὐλάβεια τοῦ πατροπαράδοτου.

Ἡ ἐντύπωση αὐτή, θλιβερὴ ἀπὸ μιὰ γωνιὰ ποὺ θὰ τὴν ἀντικρύσῃς, εἶναι τὸ ἀναγκαῖο, τὸ λογικὸ ἀποτέλεσμα μιᾶς εἰς πολὺ πλατύτερο κύκλο οὐσιαστικῆς μεταβολῆς. «Ἆ! πῶς ἀλλάζουν οἱ καιροὶ στὸν κόσμο ἐδῶ κάτου!» ἀνακράζει ὁ ποιητής. Ἀλλάζουν τὰ ἐδάφη μὲ 
τὶς π ρ ο σ χ ώ σ ε ι ς ποὺ ἐξετάζει ὁ φυσιοδίφης. Ἐδῶ τὸ ἄλλαγμα μᾶς ἦρθε μονομιᾶς, ἐξαφνικά, μὲ τὴ σφοδρότητα καὶ μὲ τὴ βιαιότητα τῶν ἐξαφνικῶν κυκλώνων. Βέβαια, τὰ πράμματα ποτὲ δὲν ὁμοιάζουν μὲ μαθηματικὲς ἀκρίβειες μεταξύ των· ἀναλογίες μόνο καὶ συγγένειες παρατηροῦμε. Ὁ μέγας πόλεμος καὶ οἱ μεταπολεμικοὶ καιροὶ μᾶς παρουσιάζουν 
τὸ φαινόμενο ποὺ εἶναι μιὰ χιλιομασσημένη ἀλήθεια, μὰ πάντα καὶ μιὰ πηγὴ ἀνεξάντλητη ρευμάτων καὶ κυμάτων, ἰδεῶν καὶ πραγμάτων ποὺ ὁλοένα προβάλλουν καὶ ἁπλώνονται καὶ ἀγωνίζονται, λές, ν' ἀλλάξουν τὸ ρυθμὸ τοῦ κόσμου. Ἀλλ' ὁ μελετητὴς ποτὲ δὲν ἀπελπίζεται. Προσμένει καὶ ἀπὸ τὸν κατακλυσμὸ τὸ ξεφύτρωμα ἑνὸς νέου κόσμου. 
Ἡ ἱστορία τῶν ἀνθρωπίνων δὲν εἶναι παρὰ μιὰ ἀδιάκοπη διαδοχὴ βαρβαροτήτων 
καὶ ὡραιοτήτων. Σκοτεινοὶ μεσαίωνες μᾶς φέρνουν τὶς περίλαμπρες ἀναγεννήσεις. Καὶ ἀνάποδα: Ὁ ξαναγεννημὸς κρατεῖ μέσα του τὸ σπέρμα τῆς μεσαιωνικῆς φθορᾶς. Ἕνας στίχος ἑνὸς ἀπὸ τοὺς μεγίστους λυρικούς, τοῦ Σέλλεϋ, μᾶς λέει: «Ὅταν ἔρχεται ὁ χειμώνας, μπορεῖ νὰ εἶναι μακρυὰ καὶ ἡ ἄνοιξη;»

Ἡ Μεγάλη Ἰδέα, μὲ τὴν ὁποίαν ἀπὸ τὴν Ἅλωση τῆς Πόλης ἔζησε καὶ παρηγορήθηκεν, ἔδρασε κ' ἐμεγαλούργησε τὸ Ἔθνος, δέχτηκε θανάσιμα τραύματα στὶς ἡμέρες μας. Νέες ἰδέες βάλθηκαν νὰ τὴ θανατώσουν, νὰ τὴν ὑποκαταστήσουν. Καὶ θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ τὴν εἰπῇ νεκρή, ἄν εἶχε ὁ θάνατος ἐπιρροὴ στὰ πνεύματα. Γιατὶ ἡ Μεγάλη Ἰδέα, εἶναι ὕπαρξη πνευματική. Μπορεῖ νὰ τραβηχτῇ γιὰ καιρό, ἤ καὶ γιὰ πάντα, ἀπὸ τὴν ἀτμόσφαιρά μας. Ὅμως δὲν πεθαίνει, θὰ ξανάρθῃ μὲ τὸν καιρὸν ἡ ὥρα της. Οἱ δυνατοὶ θὰ μᾶς τὴν ξαναπαρουσιάσουν, μὲ τὸ ἴδιο της ἤ καὶ μὲ ἄλλο ὄνομα· τὸ ἴδιο κάνει. Τὰ ἔθνη δὲν μποροῦν νὰ ζήσουν χωρὶς ἰδανικά, ποὺ μέσα στὶς ἀθλιότητες τῆς καθημερινῆς ζωῆς, μέσα στὶς ἀντιδράσεις, στὶς κενοδοξίες, στὶς συγκρούσεις τῶν κάθε εἴδους συμφερόντων, στὶς μικρόχαρες προσωπολατρεῖες, στὶς ἀδυναμίες, στὶς ἀποτυχίες, στὰ μίση, στοὺς φθόνους, στοὺς ἐμφύλιους διχασμούς, στὶς κακίες, συντηροῦν μιὰ θαυμαστὴ ἑνότητα, μιὰ θαυματουργή, ἀκατάβλητην ἀρετή, ποὺ δείχνεται θεὸς ἀπὸ μηχανῆς, στὶς κρίσιμες στιγμὲς στὶς ὧρες τῶν κινδύνων. Εἶναι τὸ ἰδανικό. Εἶναι ἡ Μεγάλη Ἰδέα, πάντα. Ἡ ἀγάπη, ὁ ἐνθουσιασμός, ἡ καταφρόνηση τοῦ θανάτου, ἡ πειθαρχία, ἡ πρωτοβουλία, ἡ αὐτοθυσία, τὰ αἰώνια, τὰ ἀκαταμάχητα συστατικά της. Ὁ ἱερὸς Ἀγώνας τοῦ 21, ἄρχισε καὶ κατέληξε θριαμβευτικός, μέσα σὲ πόσες κακοτυχίες καὶ ἀκατονόμαστες ἀθλιότητες, μὲ λάβαρό του τὴ Μεγάλη Ἰδέα. Σήμερα στὸ δρᾶμα τῆς ἐθνικῆς ζωῆς παίζουν ἄλλοι πρωταγωνιστές, ἄλλοι ἀγωνιστὲς καὶ κομπάρσοι, ἄλλοι πολιτευτές, μὲ ἄλλα σκηνικὰ μέσα καὶ μηχανήματα, μέσα σὲ ἄλλου τόπους, μὲ ἄλλους θεατές. Τὴν ἑλληνικὴ ψυχὴ τὴν πιέζουν ἤ τὴν ἀναφτερώνουν ἄλλες ἱστορίες, ἄλλες παραδόσεις, ἄλλες ἀλήθειες, ἄλλα παραμύθια. Ἰδεολογίες ποὺ προσβλέπονταν πρὸ ὀλίγου καιροῦ ὡς ὄνειρα αἱρετικῶν, χαιρετίζονται σήμερα ὡς ἆθλοι καὶ μεγαλουργήματα, ὡς κίνητρα γιὰ τὴν προκοπὴ καὶ τὴν εὐτυχία τῶν λαῶν. Καὶ πολιτικοὶ καὶ κυβερνῆτες συνετοὶ λυγίζοντ' ἐνώπιον των καὶ δοκιμάζουν καὶ προσπαθοῦν νὰ συνδιαλλάξουν καὶ τὰ ὅσα φαίνονται ἀφιλίωτα. Φιλοσοφίες περιτριγυρίζουν γιὰ κάλεσμα καὶ γιὰ ψάρεμα ὀπαδῶν. Λαοὶ μεθοῦν, θρόνοι συντρίβονται, δικτάτορες ἐνεργοῦν, κομμουνιστὲς ἀλλάζουν, ὁ Πάπας δίνει τὸ χέρι του στὸ Μουσολίνι, ὁ χειμώνας, μοναδικῆς ἀγριάδας, δέρνει καὶ καταστρέφει, ἡ ἐπιστήμη, προστασμένη, ἐφηρμοσμένη, προετοιμάζει κρυφὰ τρομακτικὰ τὰ ὄργανα ἑνὸς ἀφάνταστου σατανικοῦ ἐξολοθρεμοῦ γιὰ τὸν ἐνδεχόμενο μέλλοντα πόλεμο, καὶ μὲ ὅλο τὸ πλάτος, μὲ ὅλο τὸ ἔδαφος ποὺ φαίνεται μέρα μὲ τὴν ἡμέρα πὼς κερδίζει μὲ τοὺς θιασῶτες της καὶ τοὺς διαλαλητές της τὸ ὅραμα τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου. Ἡ ἱστορία τῆς Μεγάλης Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως ποὺ ἀρχίζει μὲ τὸ 21 ξανακοιτάζεται, ἀνατέμνεται, ἀναλύεται στὰ χέρια τῶν σοφῶν μελετημένων, ἀκόμη a priori ἐρευνητῶν, μὲ τὴν ἐπαινετὴ πρόθεση, βέβαια, νὰ εὑρεθῇ κάτι καινούργιο, νὰ προβάλῃ κάποιος ἀκόμη διαφωτισμὸς πραγμάτων σκοτεινῶν, ἀμφιβόλων καὶ ἀμφιλεγομένων, νὰ ζητηθῇ κάτι διαφεῦγον, νὰ πληρωθῇ κάποιο κενόν· ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἐλπίδα νὰ λυγισθῇ, νὰ ὑπαχθῇ ὅλη ἡ κίνηση καὶ ὅλη ἡ φυσιογνωμία τῶν ἱστορικῶν πραγμάτων ἐκ τῶν προτέρων στὴν ἰδεολογία τοῦ φιλοσόφου ἱστορικοῦ διασκευαστοῦ. Ἔτσι καὶ ἀγάλια - ἀγάλια ἡ πραγματικότης τῆν ἡρώων, τῶν προσώπων, τῶν κινήτρων καὶ τῶν θαυμάτων τοῦ 21 ἠμπορεῖ νὰ διαλυθῇ εἰς τὰ ἐξ ὧν συνετέθῃ, νὰ ἐξατμισθῇ, νὰ ὀνειροποιηθῇ, νὰ καταφρονηθῇ, καὶ νὰ περάσῃ, μὲ κεντρίσματα καὶ μὲ ἅλματα, ἀπὸ τὰς δέλτους τῆς Ἱστορίας στὰ συναξάρια τοῦ Μύθου. Πάλι καλά. Ὅμως οἱ μυθοπλάστες ἀγνοοῦν ἤ λησμονοῦν ἤ δὲν θέλουν νὰ καταλάβουν τὸ θέλγητρο καὶ τὴ δύναμη τοῦ παραδομένου τοῦ θρύλου, κ' ἐκεῖ ἀκόμη δὲν τὰ βοηθεῖ ἡ ἱστορικὴ ἐξακρίβωση. Γιατὶ καὶ ἀγνάντια στὴν ἐπιστημονική, ἄς τὴν εἰποῦμε, ἱστορία, στέκεται ἡ ποιητικὴ παράδοση. Καὶ ἄν εἶναι ἡ ἀλήθεια τοῦ γεγονότος, ὁ θρύλος εἶναι ἡ ἀλήθεια τῆς ἰδέας· καὶ γιὰ κάποιους αὐτὴ ἀληθινώτερη. Ἔγραψα κάποτε: Ὁ Μπότσαρης καὶ ὁ Κανάρης δὲν εἶναι πρόσωπα, εἶναι σύμβολα. Ὁ Μῦθος ἐρωτεύτηκε τὴν Ἱστορία, καὶ γεννήθηκαν: Λιγώτερο πραγματικά, στέκουν γιὰ τοῦτο σιμώτερα στὴν ἀλήθεια.

Περ. «Νέα ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα», ἀριθ. 38, Μάρτιος 1929.

Πηγή: Κ. Παλαμᾶ, Ἅπαντα, Τόμος IΓ΄. Β΄ ΕΚΔΟΣΗ, ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ