ΤΟ ΑΓΙΟ ΕΓΩ
(Το πορτρέτο ή η αίθουσα των κατόπτρων)
«Ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να δει το πρόσωπο του
σε κανέναν καθρέφτη, σε καμία φωτογραφία»
Μ. Βαkhtin
(Το πορτρέτο ή η αίθουσα των κατόπτρων)
«Ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να δει το πρόσωπο του
σε κανέναν καθρέφτη, σε καμία φωτογραφία»
Μ. Βαkhtin
Η ουσία της φωτογραφίας, έλεγε ο Barthes, είναι η τρέλα: «Φωτογραφία είναι μια εικόνα τρελή εμβαπτισμένη στην πραγματικότητα».
Δεν λέει μια εικόνα πραγματική εμποτισμένη με τρέλα. Ακριβώς το αντίθετο. Σκεφτείτε το πόσο μακριά είμαστε από τη φράση αυτή του Barthes εάν νομίζουμε ότι η φωτογραφία εκπροσωπεί την πραγματικότητα, είναι απόδειξη πραγματικότητας ή έστω ερμηνείας της.
Η φωτογραφία είναι η ληξιαρχική πράξη θανάτου της πραγματικότητας, παρότι από εκείνη δανείζεται τα στοιχεία για τη δική της πραγματικότητα. Υπάρχει μια ασυμβατότητα μεταξύ εικόνας και πραγματικότητας.
Εικόνα είναι αυτό που λείπει.
Για να καταλάβουμε καλύτερα τον ορισμό του Barthes, ας ανατρέξουμε στο περίφημο «στάδιο του καθρέφτη». Σ’ αυτήν τη φάση, ο άνθρωπος, για πρώτη φορά, συναντά την ολότητα του σώματός του ή μάλλον της εικόνας του σώματός του, τα όριά του, την εμπρόθετη λειτουργικότητα των μελών. Ένα σώμα, μια εικόνα σώματος σαφώς ορισμένη ως προς το περιβάλλον.
Πριν, το χάος: μέλη αιωρούμενα και διάσπαρτα μέσα στον χώρο, μη αναγνωρίσιμα ως οικεία.Ένας πίνακας του Bosch, όπου μέλη εκτοξευμένα ή αποκομμένα και ακίνητα αδυνατούν να αποδώσουν την εικόνα του ενιαίου σώματος. Με το «στάδιο του καθρέφτη», ο άνθρωπος απαλλάσσεται από την αγωνία του τεμαχισμένου σώματος ή μάλλον την ξεχνά, την απωθεί. Είναι, όμως, αυτή η αγωνία που τον κινητοποιεί για την αρτιότητα της εικόνας του, πυροδοτώντας μηχανισμούς όπου το αίτημα ως προς τον Άλλον διατυπώνεται ως αίτημα ακεραιότητας και πληρότητας της εικόνας από την εικόνα του σώματος του Άλλου, από τον Άλλον γενικότερα. Μιλώ για την εικόνα του σώματος και όχι για το ίδιο το σώμα. Το ίδιο το σώμα, είναι μια άλλη ιστορία.
Ο άνθρωπος, λοιπόν, αποκτά συνείδηση της πραγματικότητας του σώματός του μέσω της ψευδαίσθησης της εικόνας, θεωρουμένης, ωστόσο, ως πραγματικής.
Για να έχω την αίσθηση του «είμαι», υπάρχει μία εικόνα την οποία οφείλω να θεωρήσω ως πραγματικότητα, ούτως ώστε ταυτιζόμενος μαζί της να «έχω» την πραγματικότητα του σώματος. Είναι αυτό που μας κάνει το πρωί στον καθρέφτη να βλέπουμε τον εαυτό μας.
Μια τραγική παρεξήγηση, θα έλεγε ο Becket, από την αρχή του παιχνιδιού, του παιχνιδιού της έλλειψης.
Ένα έλλειμμα πραγματικότητας, λοιπόν, στοιχειοθετεί και στοιχειώνει την ύπαρξη του ανθρώπου από την αρχή της ζωής του, το οποίο παραμένει έλλειμμα, δομικό κενό και άρα πηγή επιθυμιών για την κάλυψή του, μια υπαρξιακή οπή, που όμως όσες επιθυμίες και ναπαράγει ο άνθρωπος, θα υπάρχει έλλειμμα, άρα επιθυμία.
Επιθυμεί, λοιπόν, ο άνθρωπος, αλλά τι επιθυμεί; Μα τι άλλο παρά τους καθρέφτες πορτρέτα που θα του αποδώσουν μια στιγμιαία έστω πληρότητα του εαυτού του, δηλαδή, το πορτρέτο του εαυτού του θεωρουμένου ως πραγματικού. Καθρέφτες-πορτρέτα και καθρεφτάκια σχέσεων με τον «Άλλον» και τον «άλλον» της εξωτερικής ή εσωτερικής πραγματικότητας. Καθρέφτες-πορτρέτα για την ερωτική επιθυμία: «κάνε με να με δω όπως θέλω», καθρέφτες-πορτρέτα για τη σχέση με τον Θεό: «κατ’ εικόνα και ομοίωση», για τη σχέση με τα παιδιά του: «για το καλό σου-‘μου’, σ’ το λέω», για τη σχέση με το έργο του.
Καθρέφτες-πορτρέτα που θα κινδυνεύσει να χαθεί μέσα σ’ αυτούς σαν την Αλίκη στη «Χώρα των Θαυμάτων» ή που μάταια θα τους ρωτά: «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου, πες μου ποιος είναι ο ωραιότερος-καλύτερος;». Καθρέφτες-πορτρέτα που θα γερνούν χωρίς αυτόν, σαν το αντίθετο του πορτρέτου του Dorian Gray και καθρέφτες-πορτρέτα για να αμυνθεί στο βλέμμα της Μέδουσας.
Έναν αδηφάγο καθρέφτη-πορτρέτο, που όσες εικόνες κι εάν του ρίξει μέσα του ο άνθρωπος από τον εαυτό του, εκείνος ζητά κι άλλες αφού το δομικό κενό παραμένει ακάλυπτο. Δεν είναι τυχαίο που στη λαϊκή δοξασία οι βρικόλακες και τα φαντάσματα δεν έχουν εικόνα στον καθρέφτη, όπως επίσης και σε κάποιες μορφές σχιζοφρένειας υπάρχει το φαινόμενο της «αρνητικής εαυτοσκοπίας», κατά την οποίο το άτομο δεν μπορεί να δει τον εαυτό του στον καθρέφτη.
Ιδού, λοιπόν, ο άνθρωπος επισκέπτης στη μεγάλη αίθουσα των κατόπτρων περιτριγυρισμένος από πορτρέτα, σ’ έναν λαβύρινθο από πορτρέτα του εαυτού του, όπου με αγωνία, αλλά μάταια, αναζητά την εικόνα του εαυτού του για να υπάρξει.
Τι σημαίνει το πορτρέτο στη φωτογραφία; Για τον φωτογράφο, ο καθρέφτης μέσα στον οποίο θα κοιταχτεί δεν είναι η εξωτερίκευση του εσωτερικού του πορτρέτου, όπως υλοποιείται αυθαίρετα στη ζωγραφική, στον στίχο, στη μουσική. Ο φωτογράφος θα αποδώσει το εσωτερικό του πορτρέτο κάνοντας χρήση ενός αυστηρού δανείου από την πραγματικότητα. Ας θυμηθούμε το «ανάφορο», κατά Barthes.
Παρότι η εικόνα που έχει μπροστά του είναι ένα πρόσχημα για να υπάρξει ο ίδιος ως εικόνα του εαυτού του, παρότι κάθε φωτογραφία είναι ένα σημαίνον με σημαινόμενο πάντα την εικόνα του ίδιου, παρότι, λοιπόν, είναι πάντα μπροστά από τον φακό του, ωστόσο το σώμα της πραγματικότητας είναι το αδιαμεσολάβητο στοιχείο για το πορτρέτο του σώματος του φωτογράφου, του σώματος της φωτογραφίας.
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι εάν τελικά μία εικόνα είναι λόγος, εάν η εικόνα είναι ένας τρόπος κάτι να λεχθεί ή να αποσιωπηθεί -το ίδιο κάνει, μέσα στον λόγο είναι πάλι- εάν, δηλαδή, η εικόνα είναι μια λέξη ή ένα κείμενο εκφρασμένα ως ένα ιδεόγραμμα, τότε αυτό που βλέπει ο άνθρωπος όταν κοιτάζεται στον καθρέφτη ή ο φωτογράφος στη φωτογραφία, στην όποια φωτογραφία, είναι μια λέξη: «Εγώ».
Αυτό το «Εγώ» από την εποχή της νεωτερικότητας και μετά, δηλαδή, από την είσοδο του ανθρώπου στην καρτεσιανή περίοδο, την εποχή του τέλους του Θεού, της αλήθειας, της αφήγησης, του νοήματος, το πορτρέτο του «Εγώ» είναι ο μοναδικός τρόπος πρόσβασης στη σχέση με τον Άλλον, που όμως είμαι Εγώ. Το σημαινόμενο έχει καταλάβει και τη θέση του σημαίνοντος.
Αποφεύγω να μιλήσω για ναρκισσική διάσταση. Μιλώ για αγιογραφία. Το πορτρέτο είναι η εικόνα του «Αγίου Εγώ» πέραν του οποίου υπάρχει το χάος, το τίποτα. Ο κόσμος είμαι Εγώ -το βλέπω στον καθρέφτη μου- και ο Άλλος που κάποτε υπήρξε ως Θεός, ως φύση, ως αξία αποκαθηλώνεται. Η κενή θέση έχει ήδη καταληφθεί από το πορτρέτο της σχέσης με τον εαυτό μου.
Το βλέμμα του Άλλου, ως η υπαρκτική ετερότητα που καθιστούσε εφικτή τη δική μου ταυτότητα, έχει αντικατασταθεί από το βλέμμα του Άλλου που είμαι Εγώ. Δεν χρειάζεται τίποτα άλλο. Ούτε ο Θεός, ούτε ο έρωτας, ούτε ο κόσμος. Ο άνθρωπος βλέπεται το πρωί σε ένα μοναχικό βλέμμα, μέσω του οποίου συγκροτεί το πορτρέτο του με το οποίο θα βγει στον δρόμο έχοντας ξεχάσει -αλλά για να θυμηθεί επώδυνα κάποια στιγμή- ότι η ετυμολογία του σώματος έρχεται από το «σάμα»-σήμα-σημείο: το μνημείο, τον τάφο.
Τελική εικόνα ενός σώματος που έπαψε να υπάρχει, μιας εικόνας που δεν μιλά, ενός εαυτού που δεν ξέρει ούτε να πεθάνει όντας νεκρός μέσα στην αιχμαλωσία του δικού του βλέμματος.
Ενός πορτρέτου που η αξία του αναγνωρίζεται από την υπακοή στην εντολή: «Απόλαυσε καταναλώνοντας». Καταναλώνοντας βλέμματα, επιθυμίες, προσαρμογές, σώματα.
Καταναλώνοντας-κανιβαλίζοντας τον ίδιο του τον εαυτό.
Ενός πορτρέτου που δεν ξέρει καν ποιον εκπροσωπεί, αφού αυτός που εκπροσωπείται δεν υπήρξε ποτέ ή μάλλον υπήρξε ως αριθμός στατιστικής.
Σαν μια πεταμένη φωτογραφία πορτρέτου, ενός αγνώστου προσώπου, που μάχεται απελπισμένα μια βροχερή μέρα να βρεθεί στην άκρη του δρόμου για να γλιτώσει από τους λασπωμένους τροχούς των μεγάλων φορτηγών που μονότονα και αδιάφορα διασχίζουν τις λεωφόρους του «τίποτα».
Αγαπητοί φωτογράφοι, η παράσταση της ιστορίας του πορτρέτου τελείωσε με τον Descartes.
Η αυλαία έκλεισε με τον Nietzsche.
Κυρίες και κύριοι, εκ μέρους του «Πάπα Ιννοκέντιου», της Μέριλιν και εμού προσωπικά…
Καληνύχτα!
Υ.Γ. Αν δείτε στ’ όνειρό σας ένα τέρας να κοιτάζει στον καθρέφτη σας ή τη φωτογραφία στην ταυτότητά σας, μην τρομάξετε. Μπορείτε, απλά να το θεωρήσετε ως έργο τέχνης.
(το παρόν άρθρο του Φώτη Καγγελάρη* αποτελεί μέρος του βιβλίου του:
‘HOMO PHOTOGRAPHICUS
Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές
Διαστάσεις της Εικόνας’
-κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΡΟΠΗ.
Δημοσιεύεται κατόπιν αδείας του συγγραφέα)
‘HOMO PHOTOGRAPHICUS
Ψυχαναλυτικές και Φιλοσοφικές
Διαστάσεις της Εικόνας’
-κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΡΟΠΗ.
Δημοσιεύεται κατόπιν αδείας του συγγραφέα)
Nota bene
*Ο Φώτης Καγγελάρης είναι
Διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας
του Πανεπιστημίου του Παρισιού,
καθηγητής Ψυχολογίας της Εικόνας στο ΠΑΝ.ΔΥ.Α
*Ο Φώτης Καγγελάρης είναι
Διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας
του Πανεπιστημίου του Παρισιού,
καθηγητής Ψυχολογίας της Εικόνας στο ΠΑΝ.ΔΥ.Α
επιμέλεια-φωτο: Κάππα Λάμδα
Συνοπτικό Βιογραφικό | Dr. Φώτης Καγγελάρης
Διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας, συγγραφέας
Διδάκτωρ Ψυχοπαθολογίας, συγγραφέας
Σπούδασε στο Παρίσι (μαθητής των Tomkiewicz, Cooper και Lacan), όπου διετέλεσε Ερευνητής στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας και Ιατρικής Έρευνας.Τα τελευταία χρόνια εντρυφεί επίσης στην ψυχαναλυτική ανθρωπολογία μελετώντας τις μάσκες των λαών του κόσμου και στη φιλοσοφία και την ψυχαναλυτική σημειολογία της φωτογραφικής εικόνας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου