...όσα προηγήθηκαν της 16ης Φλεβάρη του 1942...

Αντάρτες του ΕΛΑΣ στο Βελούχι

Η ίδρυση του ΕΛΑΣ

«Ελληνες αξιωματικοί – υπαξιωματικοί,έφεδροι πολεμιστές, Ανάπηροι!!!
Προσφέρετε τις γνώσεις σας, την πείρα σας,τη δοκιμασμένη τόλμη σας 
στην οργάνωσητων εθνικών δυνάμεων. 

Το παράδειγμα των καπεταναίων, των καραβοκυραίων, 
των ναυτών του 1821, 
του Κολοκοτρώνη, του Μιαούλη, του Κανάρη, του Οικονόμου, 
του Καρατζά, 
ας είναι οδηγός σας».

ΕΑΜ¹

Στις 16 Φλεβάρη του 1942 κυκλοφόρησε πλατιά στην Αθήνα και στην Επαρχία 
η ιδρυτική διακήρυξη του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), 
του μαχητικού δηλαδή τμήματος του ΕΑΜ, που έμελλε να γράψει απαράμιλλες 
σελίδες ηρωισμού στον αγώνα κατά της φασιστικής κατοχής και να δώσει ξανά 
στη χώρα τη λευτεριά της. Η διακήρυξη εκείνη δυστυχώς δεν έχει βρεθεί μέχρι 
σήμερα για να μπορεί ν’ ανατρέξει κανείς στο περιεχόμενό της. 
Από μαρτυρίες, όμως, που υπάρχουν πληροφορούμαστε πως καλούσε τους 
Ελληνες πατριώτες να πλαισιώσουν το νέο λαϊκοαπελευθερωτικό στρατό, 
σκοπούς του οποίου προσδιόριζε τους παρακάτω²:

– Αγώνας για την απελευθέρωση της χώρας.

– Περιφρούρηση των κατακτήσεων του λαού και των ελευθεριών του 
εναντίον κάθε επιβουλής.

– Εξασφάλιση της τάξης μέχρι τη διεξαγωγή εκλογών, στις οποίες 
ο λαός να εκφράσει ελεύθερα τη θέλησή του.

Η 16η του Φλεβάρη έμεινε στην ιστορία ως η ημέρα ίδρυσης του ΕΛΑΣ. 

Ο καθένας όμως αντιλαμβάνεται πως η ημερομηνία αυτή ανταποκρίνεται 

στην ολοκλήρωση της δουλιάς που χρειάστηκε να προηγηθεί ούτως ώστε 

να είναι δυνατή η ανακοίνωση στον ελληνικό λαό της ίδρυσης μιας 

νέας αντιστασιακής οργάνωσης για τη διεξαγωγή ένοπλου αγώνα 

κατά των κατακτητών. 

Αν επομένως θέλουμε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το 

πώς ιδρύθηκε ο ΕΛΑΣ, οφείλουμε να ανατρέξουμε στα 

όσα προηγήθηκαν της 16ης Φλεβάρη του 1942.

Το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η ένοπλη αντίσταση

Το ζήτημα της ένοπλης αντίστασης κατά του κατακτητή ήταν στην ημερήσια 
διάταξη από την πρώτη στιγμή που η χώρα βρέθηκε υπόδουλη του φασισμού. 
Επρόκειτο για μια αναγκαιότητα που ο ελληνικός λαός την αντιλαμβανόταν μέσα 
από την ίδια του την πείρα και που το ΚΚΕ δεν είχε καμία δυσκολία να αναγνωρίσει 
από την πρώτη στιγμή της ανασυγκρότησής του. 
Η ΚΕ του Κόμματος, για παράδειγμα, στις αρχές Ιουλίου του 1941, στην ιστορική 
απόφαση της 6ης Ολομέλειάς της σημείωνε χαρακτηριστικά³: 
«Οργανώνοντας ακούραστα τον αγώνα για τα καθημερινά ζητήματα όλων των 
λαϊκών στρωμάτων και την ένοπλη αντίσταση στους κατακτητές, το κόμμα και ο κάθε κομμουνιστής ξεχωριστά οφείλει να προσανατολίζεται έγκαιρα και σωστά στα σοβαρά γεγονότα που αλλάζουν και θ’ αλλάζουν κάθε μέρα με γρηγορότερο ρυθμό, να οργανώνει 
τις δυνάμεις της λαϊκής εξέγερσης για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση της Ελλάδας».

Στο πλαίσιο αυτής της απόφασης, από το καλοκαίρι του ’41 κομμουνιστές και άλλοι πατριώτες συγκροτούν ένοπλες αντιστασιακές ομάδες και αντάρτικα τμήματα σε 
διάφορα μέρη της χώρας. Στα τέλη Ιουνίου του ’41 η οργάνωση Λάρισας του Κόμματος έδωσε εντολή στους καταδιωκόμενους κομμουνιστές του Αλμυρού Θεσσαλίας, μ’ επικεφαλής τον Μήτσο Τσαρδάκα, να οργανωθούν σε ανταρτοομάδες και να συγκεντρωθούν στην Οθρη. 
Τον Ιούλη με απόφαση του Γραφείου Μακεδονίας – Θράκης του ΚΚΕ συγκροτείται 
στην περιφέρεια της Νιγρίτας η ανταρτοομάδα «Οδυσσέας Ανδρούτσος» με 
επικεφαλής τον κομμουνιστή δάσκαλο Θ. Γκένιο (Λασάνη) και στην περιφέρεια 
του Κιλκίς η ανταρτοομάδα «Αθανάσιος Διάκος» μ’ επικεφαλής τον Χρ. Μόσχο 
(καπετάν Πέτρο). Το ίδιο διάστημα εμφανίστηκαν αντάρτικες ομάδες στη 
Δυτική Μακεδονία με το όνομα «Ομάδες Ελευθερίας». 
Επίσης στα μέσα Ιούλιου με πρωτοβουλία του Κόμματος οργανώθηκαν οι 
πρώτες ομάδες ενόπλων της οργάνωσης «Πατριωτικό Μέτωπο» στην Ηπειρο 
(επαρχία Παραμυθιάς – Ηγουμενίτσας) και το Νοέμβρη στην περιφέρεια 
της Αρτας οργανώθηκε ένα στρατιωτικό τμήμα του ΕΑΜ από αξιωματικούς 
και πολιτικά στελέχη, με στόχο την οργάνωση του αντάρτικου στην περιοχή. 
Τέλος, ένοπλες ομάδες εμφανίστηκαν στη Ρούμελη, στη Βοιωτία, 
στην Πελοπόννησο κ.α.⁴

Με το θέμα του ένοπλου αγώνα ασχολήθηκε και η 7η Ολομέλεια της ΚΕ του 
ΚΚΕ (αρχές Σεπτέμβρη του 1941), στην απόφαση της οποίας διαβάζουμε⁵: 
«Στο Απελευθερωτικό αυτό Μέτωπο μια από τις πρώτες θέσεις πρέπει νάχουν 
οι στρατιωτικές δυνάμεις του έθνους, μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί 
και οπλίτες, ανάπηροι κλπ. Οι δυνάμεις αυτές θα αποτελέσουν τη μαχητική βάση 
για την τεχνική οργάνωση του απελευθερωτικού αγώνα». 
Ακριβώς στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και το ΕΑΜ, στο πρώτο διάγγελμά του προς 
τον ελληνικό λαό, για το οποίο κάνουμε λόγο στην αρχή αυτού του σημειώματος.

Στην τελική ευθεία

Οι διαδικασίες ενοποίησης των αντάρτικων τμημάτων και οργάνωσης του ένοπλου 
αγώνα σε πανελλαδική βάση φαίνεται ότι μπαίνουν στην τελική ευθεία αμέσως 
μετά την ίδρυση του ΕΑΜ. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο τεύχος 
του θεωρητικού περιοδικού του ΚΚΕ «Λαϊκή Επιθεώρηση»⁶, στο κύριο άρθρο, 
ο Κ. Καραγιώργης έγραφε: 
«Ο καιρός δε μας παίρνει: πρέπει να βάλουμε γερά οργανωτικά θεμέλια σε 
όλη την Ελλάδα, να ετοιμάσουμε τα μαχητικά τμήματα για την άμεση δράση, για 
τον παρτιζάνικο πόλεμο, για το πανεθνικό σαμποτάζ». Στο ίδιο τεύχος ο Παντελής Καραγκίτσης (Ορφέας Βλαχόπουλος – Σίμος), μέλος της ΚΕ του Κόμματος, 
συμπλήρωνε με έμφαση: «Το κίνημα των πατριωτικών ανταρτικών σωμάτων 
σαν σοβαρή μορφή πάλης για το τσάκισμα των ξένων κατακτητών μας πρέπει 
να επεκταθεί, να οργανωθεί σε όλες εκείνες τις περιφέρειες της χώρας μας που 
το περιβάλλον τους επιτρέπει και επιβάλλει τη δημιουργία πατριωτικών σωμάτων»⁷.

Η αναγκαιότητα επιτάχυνσης των διαδικασιών οργάνωσης του ένοπλου αγώνα 
οδηγεί και στη συγκρότηση στρατιωτικών επιτροπών. 
Από τα στοιχεία που υπάρχουν, σε κεντρικό επίπεδο, λειτουργούσαν, μάλλον, 
τρεις σημαντικές τέτοιες επιτροπές με βαρύνουσα σημασία για όλο το 
αντιστασιακό κίνημα. Ηταν η «Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή» που λειτουργούσε 
στο πλαίσιο του ΚΚΕ υπό την καθοδήγηση του Γ. Σιάντου, ο οποίος είχε 
άμεσο βοηθό του γι’ αυτή τη δουλιά το μέλος της ΚΕ του Κόμματος 
Πολύδωρο Δανιηλίδη, ήταν η «Στρατιωτική Οργάνωση Αθήνας – Πειραιά», 
με επικεφαλής τον Σπύρο Κωτσάκη και το «Στρατιωτικό Οργανωτικό Γραφείο» 
του ΕΑΜ με καθοδηγητή τον τότε γραμματέα της Οργάνωσης Θανάση Χατζή⁸. 
Σε πολλές ιστορικές πηγές γίνεται λόγος για συγκρότηση ενός «Στρατιωτικού 
Κέντρου Αντίστασης» με καθοδηγητές το Σιάντο και το Δανιηλίδη, στη σύνθεση 
του οποίου αναφέρεται ότι συμμετείχαν οι στρατιωτικοί Θ. Μακρίδης και 
Ν. Παπασταματιάδης⁹. Πιθανότατα δεν πρόκειται για μια τέταρτη στρατιωτική 
επιτροπή, αλλά για την «Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή» που λειτουργούσε 
στο πλαίσιο της ΚΕ του ΚΚΕ.

Ολοκληρώνοντας σε γενικές γραμμές την εικόνα της στρατιωτικής προετοιμασίας 
του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, θα ήταν σημαντική παράλειψη να μην αναφέρουμε ότι 
η ΚΕ του Κόμματος, το Νοέμβρη του 1941, έστειλε στη Ρούμελη το Θανάση Κλάρα (μετέπειτα Αρη Βελουχιώτη), με αποστολή να ερευνήσει τις δυνατότητες 
οργάνωσης του ένοπλου αγώνα. 
Το Δεκέμβρη ο Κλάρας επέστρεψε και κατέθεσε θετική, ως προς το θέμα, έκθεση 
στην ΚΕ¹⁰, πράγμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στις ιστορικές αποφάσεις 
της 8ης Ολομέλειας της τελευταίας.

Η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, 
η ίδρυση και ονομασία του ΕΛΑΣ

Στις αρχές Γενάρη του 1942 συνήλθε η 8η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία 
στις αποφάσεις της μεταξύ άλλων σημείωνε¹¹: 
«Ο εθνικοαπελευθερωτικός μας ανταρτοπόλεμος έχει πρωτεύουσα σημασία για 
την απελευθέρωση της χώρας από τον ξενικό ζυγό. Οι κομμουνιστές πρέπει να οργανώσουν, να μαζικοποιήσουν και να επεκτείνουν το ανταρτικό κίνημα στην 
ύπαιθρο, να περιφρουρήσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό του χαρακτήρα και να καταπολεμήσουν αποφασιστικά κάθε τάση που θα οδηγούσε σε αντιλαϊκούς 
σκοπούς, σε ληστείες και πλιατσικολογήματα».

Στο πλαίσιο αυτής της απόφασης στις 2 Φλεβάρη του 1942, πραγματοποιήθηκε 
η ιδρυτική σύσκεψη του ΕΛΑΣ σ’ ένα σπίτι στους Αμπελόκηπους, απέναντι από 
το Παναθηναϊκό. Στη σύσκεψη συμμετείχαν ο Πολύδωρος Δανιηλίδης ως 
στρατιωτικός υπεύθυνος της ΚΕ του ΚΚΕ, ο Σπ. Κωτσάκης εκ μέρους της 
Στρατιωτικής Οργάνωσης Αθήνας – Πειραιά, ο Ανδρέας Τζήμας – Σαμαρινιώτης 
εκ μέρους της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ και ο Θ. Χατζής, 
εκπροσωπώντας την ΚΕ του ΕΑΜ. Στη σύσκεψη συζητήθηκε και εγκρίθηκε 
η ιδρυτική διακήρυξη της νέας στρατιωτικής οργάνωσης, καθώς και το όνομα 
που θα έπαιρνε. Ειδικά γι’ αυτό το τελευταίο ζήτημα υπάρχουν 
αλληλοαντικρουόμενες απόψεις. 
Οι «νονοί» του ΕΛΑΣ εμφανίζονται περισσότεροι από ένας. 
Σύγχυση επίσης υπάρχει και για τον τόπο που πάρθηκε η απόφαση σχετικά 
με το όνομα. Ο Α. Τζήμας, σε μια έκθεσή του προς το Κόμμα¹² αναφέρει 
πως ο Σιάντος είναι αυτός που έδωσε στο νέο στρατό το όνομα ΕΛΑΣ. 
Αντίθετα ο Π. Ρούσος ισχυρίζεται πως σε μια σύσκεψη που έγινε στου 
Ζωγράφου, ενώ ο Σιάντος πρότεινε ο νέος στρατός να ονομαστεί 
«Ελληνικός Λαϊκός Στρατός», ο ίδιος (ο Ρούσος δηλαδή) πρότεινε να 
προστεθεί και η λέξη «Απελευθερωτικός» κι έτσι προέκυψε το όνομα ΕΛΑΣ¹³. 
Ενας από τους βιογράφους του Βελουχιώτη, ο Γ. Χατζηπαναγιώτου 
(καπετάν Θωμάς) υποστηρίζει όπως ο Αρης είναι αυτός που έδωσε στο νέο 
στρατό το όνομα ΕΛΑΣ¹⁴.

Αντίθετα με τους παραπάνω, ο Θ. Χατζής, βάσει των στοιχείων που παραθέτει 
και οι Σπ. Κωτσάκης και Π. Δανιηλίδης με τα γραπτά τους υποστηρίζουν 
πως η ονομασία ΕΛΑΣ αποφασίστηκε στη σύσκεψη, της 2/2/1942, 
στους Αμπελόκηπους και εγκρίθηκε από τα ανώτερα όργανα του κινήματος, 
την ΚΕ του ΕΑΜ και την ΚΕ του ΚΚΕ¹⁵. 
Ο Δανιηλίδης μάλιστα σημειώνει πως μετέφερε στη σύσκεψη πρόταση του 
Σιάντου ο νέος στρατός να ονομαστεί ΕΛΣ (Ελληνικός Λαϊκός Στρατός), αλλά 
οι συμμετέχοντες σ’ αυτήν αποφάσισαν να προσθέσουν μεταξύ του 
Λ και του Σ το Α (απελευθερωτικός) κι έτσι προέκυψε το όνομα ΕΛΑΣ. 
«Την προσθήκη αυτή – γράφει – τη διεκδικεί ο τότε υπεύθυνος της 
Στρατιωτικής Οργάνωσης Αθήνας Σπύρος Κωτσάκης. 
Κανείς μας δε σκέφτηκε να του αμφισβητήσει την τιμή αυτή, εκτός από κείνους 
που θέλουν να πλαστογραφήσουν την ιστορία»¹⁶. 
Ο Κωτσάκης βεβαίως, στα γραπτά του, πιθανόν από σεμνότητα, δεν προβάλλει 
καμία διεκδίκηση.

Η ονομασία του ΕΛΑΣ συζητήθηκε στη σύσκεψη στους Αμπελόκηπους, 
στην ΚΕ του ΚΚΕ, στην ΚΕ του ΕΑΜ και, πολύ πιθανόν, και σε συναντήσεις 
ηγετικών προσωπικοτήτων της Εθνικής μας Αντίστασης. 
Ετσι, εκ των υστέρων, ο καθένας μεταφέρει τη συζήτηση στην οποία έλαβε μέρος, 
με αποτέλεσμα ο ερευνητής να δυσκολεύεται να προσδιορίσει πού, πότε κι από 
ποιον προτάθηκε η ονομασία ΕΛΑΣ για το νέο στρατό. 
Βέβαια, όλα αυτά δε θα είχαν καμία σημασία και δε θα τα συζητούσαμε τώρα, 
αν ο ΕΛΑΣ δεν είχε γίνει αυτός που γνωρίζουμε, ο λαϊκός δηλαδή στρατός που 
τίμησε και ελευθέρωσε την Ελλάδα, που απέδειξε πως δίκαια το όνομά του 
οδηγούσε συνειρμικά σ’ αυτήν. 
Οσοι αγωνίστηκαν από τις τάξεις του ασφαλώς πήραν τον μεγαλύτερο τίτλο 
που μπορούσε να τους δώσει η ζωή, ενώ οι νεότερες και μέλλουσες γενιές 
απέκτησαν ένα ανεπανάληπτο κεφάλαιο ιστορίας, αναντικατάστατο για την κοινωνικοπολιτική τους διαπαιδαγώγηση.

1. Απόσπασμα από το πρώτο διάγγελμα του ΕΑΜ 10/10/1941. 
Βλέπε: «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 19.

2. «Στ’ Αρματα! Στ’ Αρματα! – Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης» 
Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1967, σελ. 102-103.

3. «Το ΚΚΕ – επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε`, σελ. 40.

4. Βλέπε αναλυτικά για το θέμα: Θ. Χατζή: 
«Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις Δωρικός, 
τόμος Α`, σελ. 135- 141.

5. «Το ΚΚΕ – επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε`, σελ. 48.

6. Βγήκε μόνο ένα τεύχος μ’ αυτό τον τίτλο τον Οκτώβρη του 1941. 
Αμέσως μετά επανεκδόθηκε η Κομμουνιστική Επιθεώρηση.

7. Βλέπε αναλυτικά: «Κομμουνιστική Επιθεώρηση της εποχής της 
φασιστικής κατοχής 1941-1944», ανατύπωση Αθήνα Οκτώβρης 1946, 
σελ. 4 και 8.

8. Βλέπε: Θ. Χατζή, στο ίδιο, σελ. 266-267 και 271, Σπ. Κωτσάκη: 
«Εισφορά στο χρονικό της κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα», 
εκδόσεις ΣΕ, σελ. 71 κ.α.

9. «Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945 – Δοκίμιο», 
εκδόσεις ΣΕ, σελ. 109, Σ. Γρηγοριάδη: 
«Συνοπτική Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1941-45», 
εκδόσεις Καπόπουλος, σελ. 129 κ.α.

10. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 396.

11. «Το ΚΚΕ – επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε`, σελ. 67-68.

12. Αρχείο ΚΚΕ.

13. Π. Ρούσου: «Η Μεγάλη Πενταετία», τόμος Α`, σελ. 187.

14. Γ. Χατζηπαναγιώτου: «Η Πολιτική Διαθήκη του Αρη Βελουχιώτη», 
εκδόσεις Δωρικός, σελ. 58.

15. Βλέπε: Θ. Χατζή, στο ίδιο, σελ. 272-275, Σπ. Κωτσάκη, στο ίδιο, 
σελ. 73 και Π. Δανιηλίδη: «Ο Πολύδωρος Θυμάται», Ιστορικές εκδόσεις, 
σελ. 140-142.

16. Π. Δανιηλίδη, στο ίδιο, σελ. 142.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

https://erodotos.wordpress.com/2011/