ΑΝΑΛΥΣΗ: Ο «ΠΕΡΙ ΝΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ ΦΥΛΟΥ» ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Ανάλυση: 
Ο «περί νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου» της Κύπρου 
Μαρίνα Γαλανού

Έχοντας την χαρά στο παρελθόν να ταξιδέψω τρεις φορές στην Κύπρο για να μιλήσω σε εκδηλώσεις για την προώθηση των ατομικών δικαιωμάτων των τρανς ανθρώπων καθώς και για την ανάγκη νομοθεσίας για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, νοιώθω ιδιαίτερη ικανοποίηση που την Δευτέρα 27 Αυγούστου δόθηκε στη δημοσιότητα το σχέδιο νόμου, με τον τίτλο «Ο περί νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου του 2018» του Υπουργείου Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης της Κύπρου.

Το σχέδιο νόμου αυτό είναι διαθέσιμο on-line εδώ,
και όπως αναφέρεται «δεδομένης της σπουδαιότητας της συγκεκριμένης πρωτοβουλίας, παρακαλείται όποιος ενδιαφέρεται να συμμετάσχει στη δημόσια διαβούλευση, να αποστείλει τις απόψεις / παρατηρήσεις ή τυχόν σχόλια επί του κειμένου του νομοσχεδίου στην ηλεκτρονική διεύθυνση atsiartas@mjpo.gov.cy ή μέσω τηλεομοιοτυπικού μηνύματος στον αριθμό 22 518356», ενώ η διαβούλευση θα ολοκληρωθεί την Δευτέρα 17 Σεπτεμβρίου 2018 και ώρα 15:00.

Σκοπός αυτού του άρθρου είναι η αποτίμηση αυτού του σχεδίου νόμου, η καταγραφή των θετικών και αρνητικών του σημείων με βάση τα ευρωπαϊκά και διεθνή πρότυπα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και η αναπόφευκτη σύγκρισή του με τον σχετικό ελληνικό νόμο (Ν. 4491/2017).
Ορισμός έκφρασης φύλου.

Το προσχέδιο ξεκινά με κάποιους στοιχειώδεις ορισμούς, και όπως συνηθίζουμε να λέμε η καλή μέρα από την αρχή φαίνεται, έτσι συμβαίνει με αυτό το προσχέδιο, καθώς στους ορισμούς βλέπουμε ότι δίνεται ορισμός για την έκφραση φύλου (αυτό δεν συμβαίνει στον ελληνικό νόμο, ενώ είναι λίγες οι νομοθεσίες στην Ευρώπη που γίνεται μνεία πλην της ταυτότητας φύλου και στην έκφραση φύλου).

Συγκεκριμένα ορίζεται ότι: «έκφραση φύλου σημαίνει την εκδήλωση ταυτότητας φύλου ενός προσώπου και/ή όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους άλλους». Εδώ θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε ότι έκφραση φύλου, πλην του πώς προσλαμβάνεται το φύλο από άλλα πρόσωπα, η έννοια αυτή συμπεριλαμβάνει και αυτές καθ’ αυτές τις συμπεριφορές και (έμφυλους ή μη) ρόλους που σχετίζονται με το φύλο.

Συνεπώς θα λέγαμε ότι αναμφίβολα είναι στα θετικά του προσχεδίου η αναφορά στους ορισμούς της έκφρασης φύλου, ωστόσο επιδέχεται βελτίωσης.
Ορισμός της έννοιας «πρόσωπο».

Τα θετικά συνεχίζονται, καθώς εδώ δίνεται ο ορισμός των πολιτών που μπορεί να εφαρμοστεί ο νόμος.

Ορίζεται λοιπόν ότι «πρόσωπο» σημαίνει πολίτη της Κυπριακής Δημοκρατίας ή πρόσφυγα ή αιτητή πολιτικού ασύλου, όπως αυτός προσδιορίζεται από τον περί Προσφύγων Νόμο, όπως εκάστοτε τροποποιείται ή αντικαθίσταται».

Εδώ διαπιστώνουμε με καθαρότητα ότι ο νόμος αυτός θα εφαρμόζεται πλην από τα πρόσωπα που έχουν την Κυπριακή ιθαγένεια, τόσο και απ’ όλα τα πρόσωπα που έχουν την προσφυγική ιδιότητα, όσο και των προσώπων που αιτούνται διεθνούς προστασίας ασύλου.

Περιττό να πούμε ότι τέτοια διάταξη δεν προβλέπεται ρητώς στον νόμο της Ελλάδας (αν και αυτό το τακτοποίησε η Ελληνική δικαιοσύνη με την απόφαση 444Ε/2018 του Ειρηνοδικείου Θεσσαλονίκης –μπορείτε να τη δείτε εδώ ή εδώ, ενώ σε λίγες νομοθεσίες χωρών της Ε.Ε. υπάρχει επίσης ρητή πρόβλεψη.

Συνεπώς εδώ έχουμε ακόμη ένα θετικό σημείο του προσχεδίου της Κύπρου.
Ορισμός της ταυτότητας φύλου

Διαβάζοντας το ορισμό που δίνεται, ομοιάζει με αυτόν που δίνεται στον Ελληνικό νόμο, και μάλλον εδώ θα πρέπει να πούμε δυστυχώς, καθώς αναφέρεται ανάμεσα στα υπόλοιπα και στην εξωτερική εμφάνιση.

Τούτο, θεωρώ ότι θα πρέπει να αποφευχθεί, καθώς η ταυτότητα φύλου ενός προσώπου, αφορά μόνον τον εσωτερικό και ατομικό τρόπο που κάθε πρόσωπο βιώνει το φύλο του, και, αυτό, μπορεί να μη σχετίζεται καθόλου με την εξωτερική εμφάνιση του φύλου.

Συνεπώς αυτό το σημείο πρέπει να βελτιωθεί, ώστε οι αρχές που θα κληθούν να τον εφαρμόσουν να αποφύγουν αυτήν την σύγχυση.
Δικαιώματα με βάση την ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά φύλου.

Πρόκειται για το Άρθρο 3 του προσχεδίου, που αναφέρεται στα δικαιώματα που ανακύπτουν δυνάμει του νόμου αυτού.

Στο σημείο (β) αναφέρεται: 
«Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα, στο σεβασμό της σωματικής ακεραιότητας και της φυσικής αυτονομίας του, ανεξάρτητα από την έκφραση φύλου ή τα χαρακτηριστικά φύλου του».

Είναι φανερό ότι ο ορισμός αυτός δίνεται για την προστασία των ίντερσεξ ανθρώπων, αφού αναφέρεται στην σωματική ακεραιότητα και φυσική αυτονομία, που τίθεται συχνά σε διακινδύνευση για τα ίντερσεξ πρόσωπα, καθώς συχνότατα στην νηπιακή ηλικία αντιμετωπίζονται με «κανονικοποιητικές» χειρουργικές επεμβάσεις, εν αγνοία τους, γεγονός που έχει καταδικαστεί, τόσο από την Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων των Ηνωμένων Εθνών, όσο και από πρόσφατο Ψήφισμα του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αναμφίβολα λοιπόν το σημείο αυτό είναι θετικό.

Επίσης, όπως και στον Ελληνικό νόμο, αλλά και σύμφωνα με τα πρότυπα του Συμβουλίου της Ευρώπης, γίνεται ρητά σαφές ότι δεν προαπαιτούνται χειρουργικές ή άλλες επεμβάσεις, ιατρικές παρεμβάσεις ή διαγνώσεις, συμπεριλαμβανομένης και της ψυχιατρικής εκτίμησης.

Συνολικά, λαμβανομένου υπόψη, επίσης, ότι γίνεται σαφής μνεία στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας με βάση την έκφραση, ταυτότητα και χαρακτηριστικά φύλου, όλο το Άρθρο αυτό αποτιμάται ιδιαίτερα θετικά, αν και όπως σημείωσα επιδέχεται βελτιώσεων.
Διόρθωση καταχωρισμένου φύλου και διαδικασία

Είναι το Άρθρο 4 του σχεδίου νόμου, το οποίο αναφέρεται σε ποια πρόσωπα είναι διαθέσιμη η διαδικασία, όσο και στην ίδια την διαδικασία.

Στο σημείο (1), αναφέρεται ότι η διαδικασία διόρθωσης (εγώ θα το προτιμούσα μεταβολής –οι λέξεις έχουν πάντα σημασία) του καταχωρισμένου φύλου, είναι διαθέσιμη για όλα τα πρόσωπα άνω των 18 ετών (ενήλικα) με αίτηση προς τον Ληξίαρχο, απευθείας. 
Εδώ λοιπόν έχουμε μία σαφέστατη διαφοροποίηση από τον Ελληνικό νόμο: 
η διαδικασία δεν είναι δικαστική, αλλά το πρόσωπο καταθέτει αίτημα απευθείας 
στον Ληξίαρχο. Είναι διαδικασία απολύτως σύμφωνη με τα πρότυπα του Συμβουλίου 
της Ευρώπης, και απολύτως θετικό σημείο.

Αν και πολύ θετικό, αυτό μετριάζεται παρακάτω, όταν αναφέρεται ότι «αυτό πρέπει να αντιστοιχεί –ανάμεσα στα υπόλοιπα και– στην εξωτερική εικόνα». Εδώ ακολουθεί τις διατάξεις του Ελληνικού νόμου, κακώς, καθώς όπως αιτιολόγησα παραπάνω και στον ορισμό της ταυτότητας φύλου, η ταυτότητα φύλου ενός προσώπου, δεν σχετίζεται με την εξωτερική εικόνα του φύλου. Αυτό, λοιπόν, το σημείο πρέπει να διορθωθεί.

Στα σημεία (2) και (3) ορίζεται τι γίνεται στα ανήλικα πρόσωπα (κάτω των 18). Εκεί γίνεται σαφές ότι για τα ανήλικα πρόσωπα η διαδικασία γίνεται δικαστική (αφού πρώτα καταθέσει αίτημα στον Ληξίαρχο με τη σύμφωνη γνώμη των εχόντων την επιμέλεια). Θα μπορούσε να αποφευχθεί και εδώ η δικαστική διαδικασία, καθώς είναι αχρείαστη, ωστόσο το κύριο σημείο θα έλεγα ότι είναι ο ορισμός Διεπιστημονικής Επιτροπής (όπως γίνεται και με τον Ελληνικό νόμο), που όμως στην περίπτωση του Κυπριακού νόμου δεν είναι 7μελής, αλλά τριμελής (αποτελείται από κοινωνικό λειτουργό, ειδικό γιατρό σε θέματα φύλου και ψυχολόγο). Παρ’ όλα αυτά είναι θετικό το γεγονός ότι δεν υπάρχει κατώτατο όριο ηλικίας (στον Ελληνικό νόμο είναι τα 15 έτη).

Παρ’ ότι σίγουρα είναι πολύ προτιμότερη μία 3μελής επιτροπή από μία 7μελή (που έχουμε στην Ελλάδα), θα συμπλήρωνα ότι το καλύτερο θα ήταν να αποφευχθεί η οποιαδήποτε διεπιστημονική επιτροπή, καθώς κατά τα διεθνή πρότυπα, δεν υπάρχει κανένας ασφαλής τρόπος «μέτρησης» της ταυτότητας φύλου ενός προσώπου, και κανένα πρόσωπο δεν είναι ικανό, πέραν του ιδίου του προσώπου, να αποφαίνεται γι’ αυτό. Συνεπώς θα έλεγα ότι αυτό το σημείο θα πρέπει να επανεξεταστεί.

Στο σημείο (5) γίνεται σαφές ότι μπορεί να γίνει η διαδικασία μέχρι δύο φορές διοικητικά (με απευθείας προσφυγή στον Ληξίαρχο) και παραπάνω, εάν το πρόσωπο θελήσει, δικαστικά. Και αυτό θα μπορούσε να βελτιωθεί: ο καλύτερος δυνατός τρόπος είναι να μεταβάλλεται πάντα διοικητικά.

Στο σημείο (2) της Διαδικασίας ορίζεται ότι: 
«Ο Ληξίαρχος αφού μελετήσει την αίτηση και το περιεχόμενο της ενόρκου δηλώσεως που επισυνάπτεται σ’ αυτή αποφασίζει εντός εύλογου χρόνου την έγκριση ή απόρριψη του αιτήματος, σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος Νόμου και αναλόγως προχωρεί στην έκδοση νέου πιστοποιητικού γεννήσεως».

Εδώ, και αφού η διαδικασία είναι διοικητική (τουλάχιστον για τα ενήλικα πρόσωπα), μου είναι λιγάκι δύσκολο, αν και ομολογώ ότι δεν γνωρίζω τις νομοθεσίες της Κύπρου, ούτε γενικότερα την διοίκησή της, μου είναι δύσκολο να καταλάβω με ποια κριτήρια μπορεί να «αποφασίζει» ο Ληξίαρχος. Με βάση τί; Αφού δεν υπάρχουν ιατρικές προαπαιτήσεις. Μήπως εδώ βρίσκεται η παγίδα της εξωτερικής εμφάνισης (που υπάρχει δυστυχώς και στον Ελληνικό νόμο);

Αυτό λοιπόν το σημείο πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να βελτιωθεί, σαφώς. Ο Ληξίαρχος πρέπει απλά να καταχωρεί, και δεν βλέπω με τι τρόπο να αποφασίζει.

Επίσης το ίδιο σημείο αναφέρεται ότι: «Ο Ληξίαρχος αφού μελετήσει την αίτηση και το περιεχόμενο της ενόρκου δηλώσεως που επισυνάπτεται σ’ αυτή αποφασίζει εντός εύλογου χρόνου την έγκριση ή απόρριψη του αιτήματος, σύμφωνα με τις διατάξεις του παρόντος Νόμου και αναλόγως προχωρεί στην έκδοση νέου πιστοποιητικού γεννήσεως». Εδώ είναι καλό να προσδιορίζεται με σαφήνεια ποιο είναι το εύλογο χρονικό διάστημα. Και φυσικά να είναι κατά το δυνατόν συντομότερο, καθώς όπως αναφέρεται στα πρότυπα του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι διαδικασίες πρέπει να είναι γρήγορες, ενώ αναφέρεται, όπως και στον Ελληνικό νόμο, ότι το επώνυμο απλά προσαρμόζεται. Το καλύτερο θα ήταν, το επώνυμο να επιλέγεται από το πρόσωπο, καθώς πρέπει να προσαρμόζεται και προς την νέα πραγματικότητα του προσώπου, που μπορεί λόγω των διακρίσεων που έχει υποστεί στο παρελθόν, να θέλει να ξεφύγει απ’ όλες τις συνιστώσες που δημιουργούσαν αυτές τις διακρίσεις, συμπεριλαμβανομένου και του επωνύμου.

Ακόμη, σε όλη την περιγραφή της διαδικασίας και του τρόπου, δεν αναφέρεται κανένας περιορισμός ως προς τα έγγαμα πρόσωπα σε αντιδιαστολή με τον Ελληνικό νόμο, που δεν τους επιτρέπει την μεταβολή των στοιχείων τους. Απόλυτα θετικό.
Συνέπειες διόρθωσης καταχωρισμένου φύλου.

Εδώ αναφέρεται σαφώς ότι εάν υπάρχουν τέκνα, είτε γεννημένα σε γάμο, είτε σε σύμφωνο, είτε εκτός αυτών ή υιοθετημένα, δεν επηρεάζονται οι μεταξύ τους σχέσεις, όμως στο σημείο (3), όπως συμβαίνει και στον Ελληνικό νόμο: «Η διόρθωση του καταχωρημένου φύλου γονέα στο Ληξιαρχείο δεν επιφέρει οποιαδήποτε μεταβολή στο πιστοποιητικό γέννησης των παιδιών ή σε οποιαδήποτε έγγραφα που εκδίδονται για λογαριασμό των παιδιών ή αρχεία, μητρώα ή καταλόγους που αναγράφονται τα παιδιά».

Το σημείο αυτό, πρέπει να διορθωθεί, καθώς όταν δεν μεταβάλλεται η καταχώριση του φύλου και τα λοιπά στοιχεία των γονέων, τούτο παραβιάζει τη μυστικότητα της διαδικασίας, ενώ παρεμβαίνει στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή.
Υποχρεώσεις εχεμύθειας 
– Ποινικές κυρώσεις παράβασης του νόμου.

Πρόκειται για το Άρθρο 9 του νόμου, που είναι απολύτως θετικό, καθώς ορίζει ότι κανένα πρόσωπο δεν μπορεί να παραβιάζει τη διαδικασία, ιδιαίτερα οι δημόσιοι λειτουργοί, οι οποίοι εάν την παραβούν, τιμωρούνται με ποινές φυλάκισης έως και 2 έτη ή και σε χρηματική ποινή που φτάνει έως τα 10.000 ευρώ.

Ιδιαίτερα θετική διάταξη. Όπως έχει διαπιστωθεί, και στη χώρα μας, συχνά υπάρχουν δημόσιοι λειτουργοί που δεν κάνουν καθόλου σωστά τη δουλειά τους και είναι απολύτως σωστό να υπάρχει αυτή η δέσμευση ώστε να αποφεύγονται οι παραβιάσεις της νομοθεσίας, ενώ αν υπάρχουν παραβάτες να τιμωρούνται.
Ιεραρχική προσφυγή.

Εδώ καθορίζεται τι συμβαίνει εάν ο Ληξίαρχος απορρίψει ένα αίτημα. Σε αυτήν, λοιπόν, την περίπτωση, γίνεται η ονομαζόμενη «ιεραρχική προσφυγή». Δηλαδή το πρόσωπο προσφεύγει ιεραρχικά εντός 30 ημερών προς τον αρμόδιο Υπουργό.

Εδώ γεννάται το ερώτημα: ωραία, και ο Υπουργός με τι κριτήρια, και αυτός με τη σειρά του, θα αποφασίζει; Γίνεται φανερό, λοιπόν, ότι ο Ληξίαρχος, δεν μπορεί να αποφασίζει, απλά να εξετάζει το αίτημα εάν είναι πλήρες και ανταποκρίνεται στις διατάξεις του νόμου, και απλά να καταχωρεί, και στη συνέχει να μεταβάλλει την καταχώριση του φύλου και του ονόματος. Οπότε δεν θα τίθεται καν θέμα «ιεραρχικής προσφυγής».
Αναγνώριση αποφάσεων αλλοδαπής.

Εδώ έχουμε ένα ακόμη θετικό σημείο, που δεν υπάρχει στον ελληνικό νόμο: ότι δηλαδή κάθε αποφάση αλλοδαπής περί νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου, αναγνωρίζεται στην Κυπριακή επικράτεια. Απολύτως θετικό.
Συμπεράσματα.

Εάν θελήσουμε να αποτιμήσουμε συνολικά το σχέδιο νόμου που κατέθεσε το Υπουργείο Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης της Κύπρου σχετικά με τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, θα πρέπει να σταθούμε μάλλον θετικά, ιδιαίτερα εάν το συγκρίνουμε με τον ελληνικό νόμο, καθώς δεν έχει την περιοριστική προϋπόθεση απαγόρευσης στα έγγαμα πρόσωπα, η διαδικασία για ενήλικα πρόσωπα δεν είναι δικαστική αλλά διοικητική (απευθείας στον Ληξίαρχο), έχει πρόνοιες για τους πρόσφυγες και αιτούντες ασύλου, έχει ποινές για τους παραβάτες του νόμου, ορίζει έκφραση φύλου και είναι ανάμεσα στις προστασίες που προσφέρει, αναφέρεται στον σεβασμό της σωματικής ακεραιότητας και φυσικής αυτονομίας (ίντερσεξ πρόσωπα – αν και κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να προστεθεί άρθρο που να απαγορεύει ρητά τις «κανονικοποιητικές» επεμβάσεις όταν γίνονται εν αγνοία και ιδιαίτερα σε νηπιακή ηλικία).

Όλα αυτά είναι ασφαλώς θετικά. Ιδιαίτερα εάν λάβουμε υπόψη μας ότι η Κυβέρνηση της Κύπρου υπό τον Πρόεδρο κύριο Αναστασιάδη, ανήκει στην οικογένεια του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος και το γεγονός ότι το σχέδιο νόμου αυτό είναι σε γενικές γραμμές καλύτερο από το αντίστοιχο Ελληνικό που ψηφίστηκε υπό κυβερνητική πλειοψηφία που ανήκει στην αριστερά και άλλα κόμματα που το υποστήριξαν.

Ωστόσο, όπως επισήμανα και προηγουμένως χρήζει βελτιώσεων. 
Κυρίως στα ακόλουθα σημεία:

1. Ο Ληξίαρχος δεν πρέπει να αποφασίζει, απλά να εξετάζει εάν η όλη διαδικασία είναι πλήρης και νομότυπη και απλώς να καταχωρεί τη μεταβολή, ενώ θα πρέπει να αποφευχθεί οποιαδήποτε αναφορά σε εξωτερική εμφάνιση.


2. Στα ανήλικα πρόσωπα ο καλύτερος δυνατός τρόπος είναι δίχως οποιαδήποτε διεπιστημονική επιτροπή και δικαστική διαδικασία.


3. Να μεταβάλλεται το πιστοποιητικό γέννησης πιθανών τέκνων ώστε να βρίσκεται σε συμφωνία με αυτό των γονέων ή εχόντων την επιμέλεια.


4. Να υπάρξουν συγκεκριμένες προστασίες για τα ίντερσεξ πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένης ρητής απαγόρευσης των «κανονικοποιητικών» χειρουργικών επεμβάσεων στα γεννητικά όργανα όταν γίνονται χωρίς τη συναίνεση των ιδίων των προσώπων, και να αναβάλλεται η διαδικασία μέχρις ότου το πρόσωπο να μπορεί να αποφασίσει.


5. Τέλος, συμπληρωματικά, θα πρέπει να προστεθεί διάταξη για τα μη δυαδικά πρόσωπα, ώστε σύμφωνα με τα πρότυπα του Συμβουλίου της Ευρώπης να έχουν δυνατότητα τρίτης καταχώρισης φύλου εφόσον το επιθυμούν, καθώς και επιπλέον διάταξη που να διασφαλίζει ότι μετά την μεταβολή της καταχώρισης του φύλου από τον Ληξίαρχο, τίποτε δεν θα επηρεάζεται και το πρόσωπο θα έχει ασφαλή, πλήρη πρόσβαση, χωρίς διακρίσεις και με ισότιμη μεταχείριση στις υπηρεσίες υγείας, ενώ σκόπιμη θα ήταν επιπλέον διάταξη για προστασίες στον χώρο της Παιδείας, διότι συχνά ο σχολικός χώρος γίνεται πεδίο που τα τρανς και ίντερσεξ παιδιά βιώνουν έντονες διακρίσεις, εκφοβισμό, ακόμη και βία.

Ελπίζω και θέλω να πιστεύω ότι θα γίνουν κάποιες απαραίτητες βελτιώσεις, ώστε τα τρανς και ίντερσεξ πρόσωπα στην Κύπρο να έχουν την προστασία που τους αξίζει και έχουν ανάγκη.

Εύχομαι, ιδιαίτερα στις οργανώσεις της Κύπρου, και γενικότερα στην LGBTI κοινότητα, καλή δουλειά και πάντα επιτυχίες για την προαγωγή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην χώρα.

http://t-zine.gr/analysi-o-peri-nomikis-anagnorisis-tis-taftotitas-fylou-tis-kyprou/