«Ο ποιητής δεν υπονοεί κατ’ ανάγκην τον Θεμιστοκλέα ή τον Δημάρατον,
αλλ’ ούτε και άνθρωπον πολιτικόν [...]
Το υπονοούμενον πρόσωπον είναι εντελώς συμβολικόν. το οποίον δέον
να παραδεχθώμεν μάλλον ως ένα τεχνίτην ή και επιστήμονα [...]
Αξιοσημείωτος είναι ο εν παρενθέσει στίχος
«η μέρα που αφέθηκες κ’ ενδίδεις» [στ. 8], ο οποίος αποτελεί
την βάσιν ολόκληρου του ποιήματος.»
(Καβάφης)
Η Σατραπεία είναι ένα ψευδοϊστορικό ποίημα του Καβάφη,
εμπνευσμένο από την τακτική κάποιων σημαινόντων Ελλήνων να
καταφεύγουν στους βασιλιάδες της Περσίας, όταν συνειδητοποιούσαν
πως οι συμπολίτες τους δεν αναγνώριζαν την αξία και την προσφορά τους.
Προσωπικότητες όπως ο Θεμιστοκλής (πολιτικός και στρατηγός, νικητής
στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας, 480 π.Χ., που εξοστρακίστηκε από τους
Αθηναίους το 471 π.Χ. και κατέφυγε στον Αρταξέρξη) και ο Δημάρατος
(βασιλιάς της Σπάρτης μέχρι το 491 π.Χ., κατέφυγε στην αυλή του
Δαρείου Α΄, όταν έχασε την εξουσία με την κατηγορία ότι δεν ήταν
γνήσιο παιδί του Αρίστωνα).
Οι Πέρσες υποδέχονταν τους Έλληνες αποστάτες και τους προσέφεραν
πλούσια δώρα, με αντάλλαγμα την παροχή πολύτιμων πληροφοριών και
υπηρεσιών κατά των Ελλήνων.
Ο Καβάφης αξιοποιεί την ιστορική αυτή πραγματικότητα για να διευρύνει
την επιλογή της εύκολης λύσης, του συμβιβασμού και της εγκατάλειψης
των δυσεπίτευκτων ιδανικών, σε άλλους τομείς της ανθρώπινης
δραστηριότητας, όπως είναι η τέχνη και η επιστήμη.
Το ποίημα αυτό είναι πολύ πιθανό να έχει γραφτεί με βάση την πολύ
προσωπική εμπειρία του ποιητή, ο οποίος προκειμένου να διασφαλίσει
ένα σταθερό εισόδημα, έγινε υπάλληλος του Υπουργείου Δημοσίων Έργων
της Αιγύπτου στο τμήμα των Αρδεύσεων.
Η ανάγκη του ποιητή να αισθάνεται μια σχετική ασφάλεια ως προς
τα οικονομικά του, τον οδήγησε σε μια επαγγελματική απόφαση
που είχε μεγάλο κόστος στην Τέχνη του.
Ό,τι ουσιαστικό είχε να προσφέρει ο Καβάφης εντοπίζεται στην
ποίησή του και όχι στην εργασία του στο Υπουργείο.
«Τι ακριβά που με κόστιζαν εμένα οι μικρές μου πολυτέλειες.
Για να τες αποκτήσω βγήκα απ’ την φυσική μου γραμμή κ’ έγινα
ένας κυβερνητικός υπάλληλος (τι γελοίο), και ξοδιάζω και χάνω τόσες
πολύτιμες ώρες την ημέρα (στες οποίες πρέπει να προστεθούν και
οι ώρες καμάτου και χαυνώσεως που τες διαδέχονται).
Τί ζημιά, τί ζημιά, τί προδοσία.»
(Καβάφης)
Η Σατραπεία, βέβαια, πέρα από τους πολιτικούς και στρατιωτικούς
της αρχαίας Ελλάδας που αποτελούν το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο
βασίζεται το ποίημα, και πέρα από την προσωπική εμπειρία του ποιητή,
έχει πολλές προεκτάσεις και αγγίζει πολλούς ανθρώπους.
Η έλλειψη ευκαιριών και η ανάγκη διασφάλισης της καθημερινής
διαβίωσης, οδηγούν πολλούς ανθρώπους να εγκαταλείψουν την
πραγματική τους κλίση και τα πραγματικά τους ενδιαφέροντα, προκειμένου
να ασχοληθούν με κάτι που μπορεί να μην τους αρέσει ή να τους ικανοποιεί,
αλλά τους εξασφαλίζει τα αναγκαία.
Τι συμφορά, ενώ είσαι καμωμένος
για τα ωραία και μεγάλα έργα
η άδικη αυτή σου η τύχη πάντα
ενθάρρυνσι κ’ επιτυχία να σε αρνείται∙
Ο ποιητής απευθύνεται σε κάποιο υποτιθέμενο άτομο, σε δεύτερο
πρόσωπο, ώστε να ενισχύσει την αίσθηση κάθε αναγνώστη πως το
ποίημα απευθύνεται στον ίδιο.
Η χρήση του β΄ ενικού προσώπου είναι βασικό χαρακτηριστικό των
ποιημάτων του Καβάφη που έχουν διδακτική χροιά.
Είναι μεγάλη συμφορά, λέει ο ποιητής, να είσαι φτιαγμένος για τα
ωραία και τα μεγάλα έργα, να έχεις την ικανότητα να δημιουργήσεις
κάτι σπουδαίο αν οι δεξιότητες και οι δυνατότητές σου αξιοποιηθούν
σωστά, αν σου δοθεί η κατάλληλη ευκαιρία να δείξεις την αξία σου,
αλλά η άδικη τύχη σου να σου αρνείται συνέχεια την πολυπόθητη επιτυχία,
την πολύτιμη εκείνη ευκαιρία που θα σου έδινε την απαραίτητη ενθάρρυνση
για να δείξεις πόσο σπουδαία μπορεί να είναι η προσφορά σου.
Η τραγική αυτή αντίθεση ανάμεσα στις ικανότητες που έχει ένα άτομο και
στο γεγονός ότι δεν του δίνεται η ευκαιρία να τις αξιοποιήσει, παρουσιάζεται
σε όλες τις εποχές, όπως άλλωστε και στις μέρες μας, όπου νέοι άνθρωποι
ενώ θέλουν και μπορούν να προσφέρουν σημαντικά πράγματα στον τομέα τους, παραμένουν ανενεργοί, καθώς δεν τους δίνεται η ευκαιρία.
να σ’ εμποδίζουν ευτελείς συνήθειες,
και μικροπρέπειες, κι αδιαφορίες.
Βέβαια, πέρα από την έλλειψη ευκαιριών, η οποία δεν ελέγχεται από
το ίδιο το άτομο, υπάρχει και η προσωπική ευθύνη, από την οποία
το άτομο δεν απαλλάσσεται.
Ο ποιητής δηλώνει πως συχνά το άτομο εμποδίζεται στην πορεία του
προς την επιτυχία από ευτελείς, ασήμαντες συνήθειές του, από
μικροπρέπειες αλλά και αδιαφορίες.
Το ίδιο το άτομο, δηλαδή, είναι πολύ πιθανό να ευθύνεται για την
αδυναμία του να επιτύχει στη ζωή του, γιατί μπορεί να είναι εγκλωβισμένο
σε ασήμαντες συνήθειες που δε θέλει να τις θυσιάσει ή δε δείχνει αρκετή
αποφασιστικότητα προκειμένου να πετύχει το στόχο του.
Κατά τον ποιητή, είναι κάποτε αναγκαίο οι άνθρωποι να πρέπει να
θυσιάσουν μικρές απολαύσεις ή να βελτιώσουν πτυχές της
προσωπικότητάς τους για να φτάσουν στην επιτυχία.
Οπότε, όσοι δεν είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν κάποια πράγματα,
δεν μπορούν τελικά να επιτύχουν τα όνειρά τους.
Άλλωστε, οτιδήποτε αξίζει πραγματικά, είναι δύσκολο να επιτευχθεί
χωρίς αρκετές προσωπικές θυσίες και προσπάθειες.
Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις,
(η μέρα που αφέθηκες κ’ ενδίδεις),
Σύμφωνα με τον ίδιο τον ποιητή, ο παρενθετικός στίχος έχει ιδιαίτερη
σημασία για το ποίημα. Η μέρα που το άτομο αφήνεται τελικά στην
επιλογή της εύκολης λύσης, αφήνεται στο συμβιβασμό και αποφασίζει
να εγκαταλείψει τα όνειρά του, είναι τραγική.
Η σημασία του παρενθετικού στίχου βρίσκεται στο ρήμα «αφέθηκες»,
καθώς ο ποιητής επιμένει στην προσωπική ευθύνη του ατόμου.
Ίσως, αν το άτομο είχε μεγαλύτερη αποφασιστικότητα, μεγαλύτερη
δύναμη θέλησης, να μη χρειαζόταν να θυσιάσει τα όνειρά του,
το πολυτιμότερο δηλαδή στοιχείο της προσωπικότητάς του.
«Μπορώ να βάλω όλην την δύναμί μου, και να βαστώ την θέσι μου
αρκετά σταθερά, αλλά, υπό την πίεσιν ισχυροτέρας δυνάμεως, να ενδώσω.
Μπορώ να αφεθώ, να μην εξασκήσω παρά ένα μέρος των δυνάμεών μου,
κ’ έτσι, υπό την πίεσιν δυνάμεως ισχυράς, να ενδώσω∙ αλλά δυνάμεως
την οποίαν, με πρότασιν περισσοτέρας ισχύος εκ μέρους μου, να μπορούσα
να υποστώ ανενδότως.»
(Καβάφης)
και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,
και πηαίνεις στον μονάρχην Aρταξέρξη
που ευνοϊκά σε βάζει στην αυλή του,
και σε προσφέρει σατραπείες και τέτοια.
Το άτομο αφήνεται τελικά, εγκαταλείπει τις πραγματικές του επιθυμίες,
και πηγαίνει στα Σούσα (μία από τις τέσσερις πρωτεύουσες της Περσικής
Αυτοκρατορίας). Τα Σούσα και ο Αρταξέρξης συμβολίζουν την εύκολη λύση,
την εναλλακτική επιλογή που είναι σαφώς ευκολότερη, καθώς αμέσως
και με ελάχιστο κόπο, προσφέρει στο άτομο πολλά οφέλη.
Τα δώρα του Αρταξέρξη είναι σατραπείες (επαρχίες, δηλαδή, του
περσικού κράτους) και τέτοια.
Ο ποιητής εκφράζεται υποτιμητικά για τα δώρα που με τόση άνεση
προσφέρει ο Πέρσης Βασιλιάς, γι’ αυτό και δεν τα κατονομάζει αλλά
τα περικλείει συλλήβδην στη φράση «και τέτοια».
Και συ τα δέχεσαι με απελπισία
αυτά τα πράγματα που δεν τα θέλεις.
Ο άνθρωπος που έχει εγκαταλείψει τα όνειρά του, αποδέχεται τα δώρα
του Πέρση Βασιλιά, με απελπισία. Τα δώρα που έχει να προσφέρει
η εναλλακτική επιλογή, η εύκολη λύση, είναι μεν σημαντικά, αλλά
δεν έχουν αξία για το άτομο καθώς του κόστισαν ό,τι πολυτιμότερο είχε,
του κόστισαν την εγκατάλειψη των ονείρων του, των στόχων του και
των πραγματικών του δεξιοτήτων και επιθυμιών.
Άλλα ζητεί η ψυχή σου, γι’ άλλα κλαίει·
τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών,
τα δύσκολα και τ’ ανεκτίμητα Εύγε·
την Aγορά, το Θέατρο, και τους Στεφάνους.
Οι πραγματικές επιθυμίες του ανθρώπου είναι τελείως διαφορετικές,
καθώς το άτομο είχε πάντοτε για στόχο στη ζωή του να κατακτήσει τους
επαίνους και τα Εύγε, την αναγνώριση δηλαδή, από το Δήμο, από
τους συμπολίτες του, και από τους Σοφιστές, τους δύσκολα
ικανοποιούμενους πνευματικούς ανθρώπους.
Το άτομο ήθελε να επαινεθεί, να λάβει Στεφάνους, επίσημα από την
πολιτεία στην Αγορά και στο Θέατρο, και όχι να γίνει σατράπης
κάποιας ασήμαντης επαρχίας.
Τα όνειρα του ανθρώπου ήταν δυσαπόκτητα και απαιτούσαν σκληρή
δουλειά κι επιμονή, μα ήταν πολύτιμα και αναντικατάστατα, καθώς
αποτελούσαν τον κυρίαρχο στόχο του, το κίνητρο που τόσα χρόνια
έθετε το άτομο σε δράση.
Ο ποιητής γράφει με κεφαλαίο τις λέξεις εκείνες που εκπροσωπούν
το δυσεπίτευκτο όνειρο του ανθρώπου και τις βαθύτερες επιθυμίες του,
για να εκφράσει με έμφαση την αξία που έχουν.
Aυτά πού θα σ’ τα δώσει ο Aρταξέρξης,
αυτά πού θα τα βρεις στη σατραπεία·
και τι ζωή χωρίς αυτά θα κάμεις.
Τα πολύτιμα αυτά όνειρα ο Αρταξέρξης δεν μπορεί να τα προσφέρει
στο άτομο, καθώς από τη στιγμή που κάποιος εγκαταλείπει τα όνειρά του
και συμβιβάζεται με μια ευκολότερη επιλογή, δεν έχει πια τρόπο να
εκπληρώσει τις ουσιαστικές του επιθυμίες.
Μπορεί βέβαια να ζει με άνεση, μπορεί να έχει πολυτέλειες και άλλα οφέλη,
αλλά τελικά τίποτε δεν μπορεί να προσφέρει στο άτομο την ευτυχία που
μπορεί να του δώσει η εκπλήρωση των ονείρων του.
Γι’ αυτό και ο ποιητής αναρωτιέται πως θα ζήσει πλέον ο άνθρωπος χωρίς
τα όνειρά του, χωρίς του στόχους του, τι ζωή θα είναι αυτή που θα στερείται
προοπτικής για την επίτευξη των πλέον σημαντικών επιθυμιών του ατόμου.
Είναι εμφανής εδώ η αντίθεση ανάμεσα στο τι πραγματικά θέλει και αποζητά
το άτομο και στο τι παίρνει, έχοντας εγκαταλείψει τους πρωταρχικούς του στόχους.
Μπορεί η εύκολη λύση να προσφέρει πλούσια δώρα, αλλά δεν προσφέρει τη
βαθιά και ουσιαστική ευτυχία που θα μπορούσε να αποκτήσει το άτομο αν
είχε επιμείνει στις αρχικές του προσπάθειες.
Αν επιστρέψουμε στον ίδιο τον ποιητή θα δούμε πως το σημαντικότερο
στοιχείο στη ζωή του υπήρξε η τέχνη του, η ποίηση, και ο Καβάφης δήλωνε
πως τίποτε άλλο δε θα μπορούσε να του προσφέρει ουσιαστική χαρά,
αν δεν είχε κατορθώσει να γίνει αξιόλογος Ποιητής.
«Χθες συλλογίστηκα αορίστως -μου πέρασε από τον νου- το ενδεχόμενο
της λογοτεχνικής αποτυχίας, και ένιωσα ξαφνικά σαν να είχε λείψει κάθε
γοητεία από την ζωή μου.
Και μόνη η σκέψη αυτή, με έκανε να νιώσω μιαν οξύτατη οδύνη.
Παρευθύς φαντάστηκα να έχω την απόλαυση του έρωτα
-όπως τον εννοώ και τον θέλω-, αλλά ακόμη και αυτό μου φάνηκε, πολύ
καθαρά μάλιστα, πως δεν θα ήταν αρκετό να με παρηγορήσει για την
μεγάλη απογοήτευση.
Τούτο αποδείχνει την αλήθεια του “Η Σατραπεία”.»
(Καβάφης)
αναδημοσίευση της ανάλυσης από: latistor.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου