Μια εντελώς ιδιαίτερη σχέση με τη γλώσσα έχουν, αναμφισβήτητα,
οι ποιητές, που σμιλεύουν το χρόνο με τις λέξεις.
Που παλεύουν να αποτυπώσουν την ομορφιά, χρησιμοποιώντας
το γλωσσικό όργανο που διαθέτουν με τρόπο εμπνευσμένο.
Κι αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο.
Τα ιερά κείμενα δεν θα μπορούσαν ν’ αφήσουν αδιάφορους τούς
μεγάλους Έλληνες ποιητές. Στεκόμαστε στους δύο νομπελίστες.
Τον Γιώργο Σεφέρη και τον Οδυσσέα Ελύτη, οι οποίοι αποπειράθηκαν
να «μεταφράσουν» κάποια βιβλία της Αγίας Γραφής, εκφράζοντας,
και μ’ αυτόν τον τρόπο, την έγνοια τους για τη γλωσσική μας συνέχεια.
οι ποιητές, που σμιλεύουν το χρόνο με τις λέξεις.
Που παλεύουν να αποτυπώσουν την ομορφιά, χρησιμοποιώντας
το γλωσσικό όργανο που διαθέτουν με τρόπο εμπνευσμένο.
Κι αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο.
Τα ιερά κείμενα δεν θα μπορούσαν ν’ αφήσουν αδιάφορους τούς
μεγάλους Έλληνες ποιητές. Στεκόμαστε στους δύο νομπελίστες.
Τον Γιώργο Σεφέρη και τον Οδυσσέα Ελύτη, οι οποίοι αποπειράθηκαν
να «μεταφράσουν» κάποια βιβλία της Αγίας Γραφής, εκφράζοντας,
και μ’ αυτόν τον τρόπο, την έγνοια τους για τη γλωσσική μας συνέχεια.
Ο Γιώργος Σεφέρης μεταφράζει το « Άσμα Ασμάτων»
της Παλαιάς Διαθήκης και την « Αποκάλυψη» του Ιωάννη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιεί τον όρο «μεταγραφή»
και όχι μετάφραση.
Τη θεωρεί περισσότερο ικανοποιητική για τον μεταγλωττισμό των
αρχαίων κειμένων. Οι παρατηρήσεις του Σεφέρη στις εισαγωγές των δύο
αυτών βιβλίων είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές για τις προθέσεις και τις απόψεις
του ποιητή αναφορικά με τα αρχαία κείμενα.
Στο προλόγισμα στο « Άσμα Ασμάτων» σημειώνει:
«Με τ’ αρχαία κείμενα, εννοώ τα ελληνικά, μου συμβαίνει τούτο
το ιδιότροπο: όσες φορές -και δεν είναι λίγες- δοκιμάζω να τα
μεταφράσω, σταματώ πάντα σε κάποιο σημείο με τη σκέψη:
Μα τούτο είναι τόσο ωραίο, γιατί να τ’ αλλάξει κανείς;
Δεν είναι η στιγμή να κοιτάξω τώρα περισσότερο αυτό το πρόβλημα
που θα είχε, σαν τελευταία συνέπεια, την άποψη ότι οι αρχαίες τραγωδίες
πρέπει να παίζονται στο πρωτότυπο η ότι σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει
να μεταφράζονται οι Γραφές».
Το πρόβλημα για τον Σεφέρη εντοπίζεται στο γεγονός ότι ενώ ο
Ορθόδοξος Ελληνικός λαός «πρέπει να ζήσει με οικειότητα και ν’ αγαπήσει
αυτά τα κείμενα που είναι η κληρονομιά του και η παράδοσή του» συμβαίνει
να έχει ζήσει τους τελευταίους αιώνες «σε μια μισοσυνείδητη συμβίωση με
τα Ιερά Γράμματά του. Πόσοι Έλληνες καταλαβαίνουν και αισθάνονται
ένα κείμενο των Ο’ ή έστω τις προς Κορινθίους;».
Άρα, θέλει να πει ο Σεφέρης, οι μεταφράσεις βοηθάνε προς αυτήν
την κατεύθυνση: Στην άμεση πρόσβαση του λαού στα ιερά κείμενα.
της Παλαιάς Διαθήκης και την « Αποκάλυψη» του Ιωάννη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιεί τον όρο «μεταγραφή»
και όχι μετάφραση.
Τη θεωρεί περισσότερο ικανοποιητική για τον μεταγλωττισμό των
αρχαίων κειμένων. Οι παρατηρήσεις του Σεφέρη στις εισαγωγές των δύο
αυτών βιβλίων είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές για τις προθέσεις και τις απόψεις
του ποιητή αναφορικά με τα αρχαία κείμενα.
Στο προλόγισμα στο « Άσμα Ασμάτων» σημειώνει:
«Με τ’ αρχαία κείμενα, εννοώ τα ελληνικά, μου συμβαίνει τούτο
το ιδιότροπο: όσες φορές -και δεν είναι λίγες- δοκιμάζω να τα
μεταφράσω, σταματώ πάντα σε κάποιο σημείο με τη σκέψη:
Μα τούτο είναι τόσο ωραίο, γιατί να τ’ αλλάξει κανείς;
Δεν είναι η στιγμή να κοιτάξω τώρα περισσότερο αυτό το πρόβλημα
που θα είχε, σαν τελευταία συνέπεια, την άποψη ότι οι αρχαίες τραγωδίες
πρέπει να παίζονται στο πρωτότυπο η ότι σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει
να μεταφράζονται οι Γραφές».
Το πρόβλημα για τον Σεφέρη εντοπίζεται στο γεγονός ότι ενώ ο
Ορθόδοξος Ελληνικός λαός «πρέπει να ζήσει με οικειότητα και ν’ αγαπήσει
αυτά τα κείμενα που είναι η κληρονομιά του και η παράδοσή του» συμβαίνει
να έχει ζήσει τους τελευταίους αιώνες «σε μια μισοσυνείδητη συμβίωση με
τα Ιερά Γράμματά του. Πόσοι Έλληνες καταλαβαίνουν και αισθάνονται
ένα κείμενο των Ο’ ή έστω τις προς Κορινθίους;».
Άρα, θέλει να πει ο Σεφέρης, οι μεταφράσεις βοηθάνε προς αυτήν
την κατεύθυνση: Στην άμεση πρόσβαση του λαού στα ιερά κείμενα.
Στην εισαγωγή του στην « Αποκάλυψη» ο Σεφέρης είναι πιο
επεξηγηματικός αναφορικά με το μεταφραστικό του εγχείρημα.
Δηλώνει καθαρά: «Προσπάθησα να μείνω όσο μπορούσα πιο κοντά στο
παλαιό κείμενο κρατώντας, αν μου το συγχωρούσε η γλώσσα μας, τη δομή
και τις λέξεις του πρωτοτύπου».
Θεωρεί την μεταγραφική του εργασία μη οριστική και ομολογεί:
«Κι εγώ ο ίδιος δε θα δοκίμαζα τούτη την απόπειρα αν δεν έβλεπα με
λύπη μεγάλη πόσο χειροτερεύουν οι μεταφράσεις και παραφράσεις των
Γραφών που ωστόσο κυκλοφορούν πλατιά.
Από αυτήν την άποψη η θέση μας είναι πολύ χειρότερη παρά στον
καιρό της Τουρκοκρατίας».
Εδώ ο Σεφέρης θέτει το μέγα ζήτημα της «πιστής» μετάφρασης των Γραφών
που φαίνεται ότι δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση.
Γι’ αυτό και διευκρινίζει: « Έχω ακούσει την άποψη ότι η μετάφραση των Γραφών μπορεί να προκαλέσει δυσχέρειες δογματικές. Αλλά ποτέ δεν υποστήριξα, ούτε το διανοήθηκα ποτέ, ότι είναι δυνατό η μετάφραση ν’ αντικαταστήσει το πρωτότυπο, (η υπογράμμιση δική μας) είτε όταν πρόκειται για το δόγμα, είτε όταν πρόκειται για τη λατρεία. Αυτά τα θέματα ανήκουν αποκλειστικά στην Εκκλησία και δεν πέφτει κανένας λόγος σ’ εμάς τους λαϊκούς. Όμως η φροντίδα για τη γλώσσα μας είναι πράγμα που ενδιαφέρει τον καθέναν από μας σ’ όποια γωνιά της γης κι αν βρίσκεται. Άλλωστε δημοσιεύω, πλάι στη μεταγραφή μου, και το πρωτότυπο, τονίζοντας όσο μπορώ, πως αυτό είναι το μόνο έγκυρο για το δόγμα και τη λατρεία».
επεξηγηματικός αναφορικά με το μεταφραστικό του εγχείρημα.
Δηλώνει καθαρά: «Προσπάθησα να μείνω όσο μπορούσα πιο κοντά στο
παλαιό κείμενο κρατώντας, αν μου το συγχωρούσε η γλώσσα μας, τη δομή
και τις λέξεις του πρωτοτύπου».
Θεωρεί την μεταγραφική του εργασία μη οριστική και ομολογεί:
«Κι εγώ ο ίδιος δε θα δοκίμαζα τούτη την απόπειρα αν δεν έβλεπα με
λύπη μεγάλη πόσο χειροτερεύουν οι μεταφράσεις και παραφράσεις των
Γραφών που ωστόσο κυκλοφορούν πλατιά.
Από αυτήν την άποψη η θέση μας είναι πολύ χειρότερη παρά στον
καιρό της Τουρκοκρατίας».
Εδώ ο Σεφέρης θέτει το μέγα ζήτημα της «πιστής» μετάφρασης των Γραφών
που φαίνεται ότι δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση.
Γι’ αυτό και διευκρινίζει: « Έχω ακούσει την άποψη ότι η μετάφραση των Γραφών μπορεί να προκαλέσει δυσχέρειες δογματικές. Αλλά ποτέ δεν υποστήριξα, ούτε το διανοήθηκα ποτέ, ότι είναι δυνατό η μετάφραση ν’ αντικαταστήσει το πρωτότυπο, (η υπογράμμιση δική μας) είτε όταν πρόκειται για το δόγμα, είτε όταν πρόκειται για τη λατρεία. Αυτά τα θέματα ανήκουν αποκλειστικά στην Εκκλησία και δεν πέφτει κανένας λόγος σ’ εμάς τους λαϊκούς. Όμως η φροντίδα για τη γλώσσα μας είναι πράγμα που ενδιαφέρει τον καθέναν από μας σ’ όποια γωνιά της γης κι αν βρίσκεται. Άλλωστε δημοσιεύω, πλάι στη μεταγραφή μου, και το πρωτότυπο, τονίζοντας όσο μπορώ, πως αυτό είναι το μόνο έγκυρο για το δόγμα και τη λατρεία».
Η τελευταία αυτή παρατήρηση του Σεφέρη είναι καταλυτική. Ούτε σκέφθηκε, ούτε υποστήριξε ποτέ πως η μετάφραση μπορεί ν’ αντικαταστήσει το πρωτότυπο. Κι ακόμα τονίζει όσο μπορεί πως το πρωτότυπο ταιριάζει στη λατρεία ως απολύτως σύμφωνο με το δόγμα. Δεν αναλύει περαιτέρω αυτή τη θέση του ο ποιητής, αλλά, προφανώς, δεν χρειάζεται. Είναι πεπεισμένος ότι το πρωτότυπο φέρει μια «γλωσσική ιερότητα», η οποία συνίσταται ακριβώς στην υψηλή αποστολή του για τη διατύπωση του ορθού δόγματος. Έχει ήδη διακηρύξει ότι η γλώσσα μας «θα είχε τόσα πολλά να ωφεληθεί αν αποφάσιζε ν’ ασκηθεί πάνω σ’ αυτά τα κείμενα». Η γλώσσα, δηλαδή των ιερών κειμένων, αποτελεί για τον Σεφέρη την μήτρα όπου θα μπορούσε να αναγεννηθεί η νεώτερη γλώσσα μας και να γίνει «μία γλώσσα εύρωστη, γυμνασμένη και αποτελεσματική». Ο ποιητής θεωρεί ευεργετική την επίδραση των Γραφών σε λαούς, όπως οι Σλάβοι (μνημονεύει την τεράστια μεταφραστική εργασία των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου)1, ενώ θεωρεί ότι «αν έλειπε η παρόρμηση για τη μετάφραση των Εβδομήκοντα, όπως λείπει και τώρα, και δεν είχε πραγματοποιηθεί εκείνο το έργο, θα είχε χάσει η γλώσσα μας ένα κείμενο βασικά αποφασιστικό για την τροπή που πήρε εξαρχής ο Χριστιανισμός, η μοίρα του ελληνισμού και η ιστορία της ανθρωπότητας ολόκληρη»!
Ο Σεφέρης έχει επίγνωση ότι καταπιάστηκε μ’ ένα δύσκολο κείμενο όπως είναι η « Αποκάλυψη». Ο ίδιος όμως μας λέει ότι «τις δυσκολίες τις εξαγόραζε η χαρά καθώς παρατηρούσα πόσο κοντά μπορεί να είναι, ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια, με τα σημερινά μας ελληνικά, αυτός ο θεόσταλτος λόγος». Θα λέγαμε ότι ο ποιητής ασκήθηκε σ’ ένα πείραμα, κυρίως γλωσσικό. Θελησε να δει αν τα νέα ελληνικά αντέχουν στην απόδοση του θείου λόγου. Ο ίδιος μας δίνει την απάντηση: «Ένιωσα το πρωτότυπο να στέκεται ψηλότερα και από τη δική μου απόδοση και από τις μεταφράσεις στις ξένες γλώσσες που γνωρίζω». Και καταλήγει ο Σεφέρης με πνεύμα ταπεινοφροσύνης: « Αλήθεια τούτο μ’ έκανε να συλλογιστώ πολλές φορές τη βαθιά παρατήρηση του Συνεσίου, του επισκόπου Πτολεμαΐδας: Πνεύμα θείον υπερορά μικρολογίαν συγγραφικήν».
Με το κείμενο της «Αποκάλυψης» καταπιάστηκε και ο Οδυσσέας Ελύτης. Ούτε αυτός ονομάζει το εγχείρημά του «μετάφραση». Προτιμά τον μετριοπαθή τίτλο «μορφή στα Νέα Ελληνικά». Ο Ελύτης δεν έχει γράψει πρόλογο στο έργο του αυτό. Αρκέστηκε σε μία ολιγόλογη σημείωση, στο τέλος του βιβλίου. Εκεί διευκρινίζει εξ αρχής: «Μερικές λέξεις η όρους, κάποτε και φράσεις ολόκληρες, προτίμησα να τις αφήσω με τη μορφή που έχουν στο πρωτότυπο, έτσι ώστε να μην αλλοιωθεί ο μυστικός και υπερβατικός χαρακτήρας του κειμένου». Αναγνωρίζει δηλαδή ο ποιητής, ότι η μετάφραση ενέχει αυτόν τον κίνδυνο: Να αλλοιώσει, έστω ακούσια, τον όλως άλλον χαρακτήρα του ιερού κειμένου. Γι’ αυτό δεν διστάζει να αφήσει «αμετάφραστες» λέξεις η φράσεις του πρωτοτύπου, εξαίροντας έτσι και την αναντικατάστατη δυναμική τους (π.χ. αφήνει ως έχει ο ποιητής τη γνωστή έκφραση «ο Ων ο Ην και ο Ερχόμενος»).
Από όσα συνοπτικά αναφέρθηκαν γίνεται φανερό, ότι οι δύο νομπελίστες ποιητές μας, αν και καταπιάστηκαν με τη μετάφραση της « Αποκάλυψης» και του « Άσματος» (μόνον ο Σεφέρης), αναγνώριζαν την υπεροχή του πρωτοτύπου, το οποίο διασώζει τον μυστικό και υπερβατικό και υπερκόσμιο, δηλαδή αληθινό, χαρακτήρα των ιερών κειμένων. Η ενασχόλησή τους αυτή δεν είχε ως σκοπό την εισαγωγή «καινών δαιμονίων», δηλαδή την απαρχή για καθιέρωση της μετάφρασης στον λειτουργικό χώρο. Μόνη έγνοια τους ήταν η γλώσσα, η ρίζα και η διάρκειά της. Τα ιερά κείμενα ασκούσαν πάνω τους μία αναμφισβήτητη γοητεία, επειδή ακριβώς εκεί το γλωσσικό όργανο υφίσταται την «καλή αλλοίωση» του Πνεύματος.
Ας έχουμε υπ’ όψιν μας τον Ελύτη: «…εκεί που εξακολουθούν να παλιώνουν τα πράγματα, παραμένει όμως καινούργιος ο Θεός. Και, φυσικά, οι λέξεις που τον εκφράζουν»2.
Όσοι λευκοφόροι, εννοήτωσαν.
Βιβλιογραφία:
Γιώργος Σεφέρης, « Η Αποκάλυψη του Ιωάννη», εκδ. Ικαρος 1966
Γιώργος Σεφέρης, « Άσμα Ασμάτων», εκδ. Ικαρος 1965
Οδυσσέας Ελύτης, « Ιωάννης, Η Αποκάλυψη», εκδ. Ύψιλον/βιβλία
Σημειώσεις:
1. Την αναφορά του Σεφέρη στην εκκλησιαστική γλώσσα των Σλάβων δικαιώνει, θα λέγαμε ο π. Σωφρόνιος Σαχάρωφ όταν παρατηρεί ότι «οι Σλαύοι, οίτινες κατά πρόνοιαν Θεού παρέλαβον και χρησιμοποιούν επί αιώνας ευλογημένην γλώσσαν δια την λατρείαν, την Αγίαν Γραφήν και τα προσευχάς, ουδέποτε μετεχειρίσθησαν αυτήν δια τας κατωτέρας βιοτικάς ανάγκας, ουδέ εισέτι δια την εκκλησιαστικήν φιλολογίαν (« Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστί», σ. 376).
2. Οδ. Ελύτη, « Η Μαγεία του Παπαδιαμάντη», Αθήνα 1986, σ. 19
(Πηγή: “Παρακαταθήκη”, τ.29, Μάρτιος-Απρίλιος 2003) & https://alopsis.gr/%CE%BF%CE%B9-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%86%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%B7%CF%84%CF%8E%CE%BD-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CF%8E/
Αυτή είναι η Αποκάλυψη του Ιησού Χριστού· που του την έδωκε ο Θεός για να δείξει στους ανθρώπους τα όσα είναι ανάγκη να γίνουν το ταχύτερο· και τη φανέρωσε μ' ένα δικό του άγγελο στο δούλο του τον Ιωάννη ώστε να μαρτυρήσει το λόγο του Θεού καταπώς ο Ιησούς Χριστός τον εδίδαξε και να πει τα οράματα όλα που είδε. Μακάριος αυτός που θα τα διαβάσει και μακάριοι αυτοί που θ' ακούσουν τέτοια λόγια προφητικά και θα συμμορφωθούνε με όσα η γραφή τους ορίζει. Τι όπου να 'ναι η ώρα εσήμανε. (. . .) *ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
(...) «Η Αποκάλυψη καλεί αρκετά σχόλια και εξηγήσεις. Δεν αποπειράθηκα μια τέτοια εργασία. Υπάρχουν πολλές έγκυρες ερμηνείες. Μπορεί εύκολα να τις αποκτήσει κανείς. Από αυτές ερανίστηκα και εγώ τις λίγες που δίνω στις σημειώσεις μου, προσπαθώντας να τις περιορίσω στο ελάχιστο και να μείνω στις γενικά παραδεγμένες. Δεν γύρεψα ν' αποσαφηνίσω της Αποκάλυψη, πράγμα που έκαναν άνθρωποι εγκυρότεροι από εμένα. Αλλά με τη γνώση, τις ικανότητες και την προσήλωση που αξιώθηκα να έχω, θέλησα να μεταγράψω το παλαιό κείμενο στη σημερινή λαλιά μας. Δε ζήτησα να αναλύσω ή να διαλύσω την έκφρασή του. Απεναντίας ήμουν ευτυχής όταν μπορούσα να κρατήσω την τραχύτητά του, θα έλεγα, και το συνεπαρμό που του δίνει η θεϊκή εμπνοή. Η Αποκάλυψη δεν είναι κείμενο ενός καιρού και μιας γενεάς ανθρώπων, αλλά όλων των καιρών και όλων των γενεών». (...)
-^-
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου